अर्कि झमक

तीन साताअघि भएको सानो जम्काभेटमा रेडियो व्रिटिसफोर्स ब्रोडकास्टिङ सर्भिस (बीएफबीएस) की पूर्वाञ्चल संवाददाता निलिफा सुब्बाले हौसिदै भनेका आधारमा हामी दोस्री झमककुमारी अर्थात लक्ष्मी साम्पाङ राइ खोज्दै सुनसरीको पाँचकन्या-८ गैरीगाउँमा पुग्यौं । मनभरि जिज्ञासा बोकेर गोरखा भुपु सैनिक संघ गेसोका केही पदाधिकारीका साथ दिनको ४ बजे हामी धरान-धनकुटा सडकलाई बायाँ पारेर गाउँ मोडियौं ।

साना आकारका मोटर मात्र जान सक्ने साघुरो पहाडी बाटोहुदै आधा घण्टाको मोटरसाइकल यात्रापछि खेतको आली-आली भएर उनको घर पुगियो । उनी एक्लै भेटिइन, खुट्टाले कविता लेख्दै । उनले आफ्नो अस्थिर मुन्टो हल्लाउदै स्वागत गरिन् । मुश्किलले ज्रि्रो चलाउदै बोल्ने लक्ष्मीले तत्कालै सबैको परिचय मागिन् र झोलाबाट डायरी निकालेर दाँया खुट्टाले सबैको नाम, टेलिफोन नम्बर पनि टिपिन् । उनलाई केही उपहार दिन र उनका कविता, गजल-गीत पनि सुन्न आएको जानकारी निलिफाले दिएपछि  तत्कालै खुट्टाले डायरी पल्टाउँदै कविता वाचन गरिन् - 

रून मन थिएन मलाई, तैपनि आज रूनै पर्‍यो

सम्झीन मन थिएन मलाइ, तैपनि आज सम्झीनै पर्‍यो ।

हालसम्म साहित्यिक पुस्तक-पत्रिका पढ्न नपाएकी लक्ष्मीले ६५ वटा गीत, नौ गजल, आठवटा कविता र तीनवटा कथा लेखेको बताइन् । पहिलोपटक राम्रो पुस्तक अध्ययन गर्न पाएको नै झमक कुमारीको 'जीवन काडा कि फूल' मात्र हो । उनले भनिन्, 'गाउँमा म जस्तो अपांगलाई कसले किताब किनेर ल्याइदिने ? धन्न त्यो पनि निलिफा दिदीले ल्याइदिनु भयो । खुव राम्रो लाग्यो । त्यस्ता किताब धेरै पढ्ने इच्छा छ ।' डायरीमा सीमित उनका अधिकांश गीत कविता, गजल र कथाहरूमा युवा प्रेमका भावनाहरू छन् । 

निलिफाले सोधिन्, 'प्रेमको विषयमा मात्रै गीत गजलमा किन लेखेको लक्ष्मी ?' नधकाई उनले जवाफमा भनिन्, 'प्रेम बिना त को बाँच्न सक्छ ? घृणालाई जित्ने नै एकमात्र माध्यम हो प्रेम । तर, मजस्ता शारीरिक अपांगलाई मानिसले दया र सहानुभूति मात्र दिन्छन् । हामीलाई माया र प्रेम चाहिएको छ । यसले नै मानिसलाई जिउन सिकाउँछ ।' 

खुट्टाले लेख्न जान्ने भएपनि उनी हिड्डुल गर्न सक्दिनन् । सुरू सुरूमा रेडियोलाई साथी बनाएको बताएकी उनले किशोरी उमेरसँगै केही बुझने भएपछि साहित्य पढ्ने र कवयित्री बनेर परिचय बनाउने दृढता लिएको बताइन् । आर्थिक विपन्नताले उनलाई रूचीअनुसारको अध्ययन सहज छैन । बाबु वीरकुमार र्राई हाल कान्छी श्रीमतिका साथ वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा कुकका रूपमा कार्यरत छन् । उनलाई जन्म दिने आमा सवनम राइले अर्कै युवकसँग विवाह गरेपछि उनी सहाराविहिन बनिन् । उनका दुइ बहिनी विवाह गरेर अर्काको घर गइसकेका छन् । घरमा वृद्धा हजुरआमा मात्र उनको सहारा हुन् । जग्गा जमिन छैन । जीविका बडो असजिलो झेल्दै चलेको छ ।

जन्मेको नौ महिनापछि शारीरिक रूपले अपाङ भएकी लक्ष्मीले कविता सुनाइसकेपछि हाँस्दै सानो स्वरमा भनिन्, 'स्कूल पढ्न पाएको छैन । मेरो ज्ञानको माध्यम रेडियो मात्र छ । टेलिभिजन राखेको पनि एक महिना जति मात्र भयो । मलाई धेरै जान्ने चाहना छ ।' ०४५ साल असोज १६ गते धरानमा जन्मेकी लक्ष्मीले विद्यालयका कक्षा कोठा, पढाउने शिक्षक र पाठ्यपुस्तक देख्न नपाएपनि रेडियो सुनेको भरमा कविता, गीत, गजल र कथा लेख्न थालेको बताइन् । दुवै हात चल्दैनन् । खुट्टा पनि सामान्यसरह सक्रिय छैनन् । आखा र कान भने केही सक्रिय भएकाले साहित्यको भोक जागेको छ । कुनै उपाय नभएपछि उनले निष्त्रिmय खुट्टालाई सक्रिय बनाउन रात-दिन मेहेनतमात्र गरिनन्, चिटिक्क परेका, शुद्ध शब्द लेख्न सक्नेसम्म क्षमता विकास गरिन् । 

आमाको गर्भबाट सात महिना मै जन्मेकी लक्ष्मीको बसाइ पत्रपत्रिका र पुस्तक सजिलै नपाइने गाउँमा छ ।  अध्ययन गर्ने इच्छा पुरा गर्न उनले अनौपचारिक शिक्षा पढि्न् । घर नजिकै उपलव्ध भएकाले यो मौका जुर्‍यो । अनौपचारिक शिक्षामा अव्वल आएपछि उनले बुवा वीरकुमारलाई कुनै स्कुलमा भर्ना गरिदिन आग्रह गरिन् । तर बुबाले पनि 'अब जान्ने भइस्, तैले धेरै पढेर के गर्छस् र ?' भनेर टारिदिएपछि खिन्नहुँदै घरैमा बस्न बाध्य भएको उनले सुनाइन् । भलाकुसारीपछि गोभुपु सैनिक परिवारले उनलाई एउटा मोवाइल सेट, केही डायरी र कलम उपहार दिए ।

गेसोका गजेन्द्र इस्वो, रमेश र्राई, दानबहादुर र्राई, चन्द्रमाया लिम्बू, विना र्राई (लिम्बु), हङकङका देवराज र्राई, सरोजा र्राई बेलायती सेनामा कार्यरत मुकेश राइलगायतको टोलीले उनको बारेमा जानकारी लिए । प्रतिभालाई कदर गर्दै मोवाइलमार्फत आफ्ना चिनारू साथीसँग बोल्नको लागि गजेन्द्र इस्वोले एक बर्षका लागि मासिक पाँच सयका दरले रकम व्यहोर्ने घोषणा पनि गर्दा लक्ष्मीको अनुहारमा थप उज्यालो कुदेको थियो । 'थ्याङ्क्यू, थ्याङ्क्यू सो मच थ्याङ्क्यू,' उनले हौसिदै भनिन्, 'तपाइहरूको गुन म कसरी तिर्नु ? आफ्ना सृजनामार्फत यो समाजलाई केही दिन सक्छु भन्ने साहस पलाएको छ ।' 

उनको साहित्यप्रतिको रूची र प्रतिभा देखेर पूर्व ब्रिटीस गोरखा सैनिक रमेश राइले निकट भविष्यमा कविता संग्रह प्रकाशित गरिदिने घोषणा गरे । अरूले पनि कविता संग्रहकालागि आर्थिक सहयोग गर्ने भन्दै ताली बजाए । उनी  खुशीले हाँसिन् । स्व-अध्ययनको भरमा समान्य अंग्रेजी पनि बोल्ने सक्ने भएकी लक्ष्मीले ल्यापटप पाए खुट्टाले चलाउने इच्छा पनि व्यक्त गरिन् ।

                                                                                   -शब्द/तस्बिर : प्रदीप मेन्याङ्बो

(२०६८ भदौ अन्तिम साता  कान्तिपुर कोसेलीको पूर्वाञ्चल संस्करणमा प्रकाशित यो फीचर संग्रहका लागि ब्लगमा साभार गरेको छु । -भीम)