एआइ प्रयोगले सृजनशीलता ह्रासका जोखिम

हिजोआज कथा, कविता, लेख/रचना पठाउनुपर्ने सूचनाहरुमा एउटा वाक्य थपिएको देखिन्छन्- 'मौलिक हुनुपर्नेछ, एआइद्वारा सृजितलाई मान्यता दिइने छैन।'

यो बडो उदेकलाग्दो बेला हो। किनकि हामीलाई सृजनशील कामहरु, शब्द/भ्वाइसमा जे गराउनु छ एउटा सही/गलत प्रम्ट, एउटा निर्देशनका भरमा एआइले गरिदिन्छ। चाहे त्यो सही होस् वा गलत। हामीले प्रयोगै गर्न जोखिम छ भने छुट्टै पर बस्न खोज्दा पनि सम्भव छैन। सुविधा हाम्रा मोबाइलमा छन्, कमान्ड हात/मुखले दिन सक्छ।

कथा लेख भन्नुस् लेख्छ, कविता बनाइदे भन्नुस् बनाउँछ। एउटा पीडीएफ फाइल एट्याच गरेर त्यसको सारांश भन भन्नुस् खुरुरु भनिदिन्छ। गीत गाइदिन्छ, लेख लेखिदिन्छ, चुटकिला भन्दिन्छ। एक प्रकारले शब्दमा खेल्नेका लागि धेरै थोक छ।

तपाइँ आफ्नो मेडिकल प्रेस्क्रिप्सन एट्याच गर्नुस् र सोध्नुस् - 'डाक्टरको यो पुर्जीअनुसार मलाइ के भएको हो? के गर्ने, के खाने/नखाने?' उसले सर्रसर्ती पढ्छ अनि खुरुखुरु सल्लाह दिन्छ। प्रयोगकर्ताका रुचि र आवश्यकता अनुसार आएआइसँग सबै प्रकारका सल्लाह छन्। 

मैले chatgpt.com लाई भनेँ - मौसम धुम्म छ। त्यसै त्यसै दिक्क लागेको छ।

उत्तर यस्तो आयो- 

धुम्म मौसममा दिक्क लाग्नु धेरै स्वाभाविक हो - घाम नदेखिँदा मन पनि अलिक तन्खरिन्छजस्तो लाग्छ, हैन?

यस्तो बेलामा केही सानातिना तरिका अपनाएर मन हल्का बनाउन सकिन्छ :

• मन पर्ने गीतहरू सुन्नुहोस् - अलिक उत्साह दिने खालका।

• चिया/कफीको मग लिएर झ्यालबाट बाहिरको दृश्य हेर्नुहोस् - कहिलेकाँही यस्तो सानो क्षण पनि शान्तिदायक हुन्छ।

• कुनै रमाइलो किताब वा सिरिज सुरु गर्नुहोस् - अलि अर्कै दुनियाँमा हराउँदा आफ्नै मन पनि हर्षित हुन्छ।

• लेखन वा चित्र बनाउन प्रयास गर्नुहोस् - जे मनमा छ, कागजमा पोख्दा मन हल्का हुन्छ।

तपाईंलाई अझै के–के गर्न मन लाग्छ यस्तो मौसममा? मसँग बाँड्न सक्नुहुन्छ।

***

सतर्कतापूर्वक प्रयोग गर्दा एआइ हाम्रा लागि अधिकतम सहयोगी टुल हो। मेरा एक जना मित्रले सुनाउनु भयो - 'मैले त हिजोआज कोर्सका किताब किन्न नै छाडेँ। सही प्रम्ट दिँदा एआइले छोटा छोटा सजिला नोट बनाइदिन्छ, त्यही पढे पनि पुग्ने भयो। सजिलो पो छ।'

हामी कसरी चलाउँछौं उसले त्यहीअनुसार प्रतिक्रिया गर्छ। तर, इन्टरनेटको संसारमा मान्छेले सत्य कुरा मात्रै अपलोड गरेको छैन। कतिपय मान्छे भ्रमित छन्, तिनले आफ्ना भ्रमहरु सुन्दर भाषामा विभिन्न साइटमा अपलोड गरेका छन्। हामीले दिने कमान्डमा एआइले सन्दर्भ सामाग्री खोज्छ, अनि बेला बेला त्यस्ता भ्रम भेट्छ, हामीलाई त्यही पस्कन्छ।

एआइले दिने सूचनामा परीक्षण जरुरी छ। आँखा चिम्लेर भर पर्नु घातक हो। हामी सहयोग लिउँ। सहयोग लिनु राम्रो हो, तर पाउने सूचनाको सत्यता परीक्षण गर्नुपर्छ। नत्र हामीले भेटेका वा पाएका कुरा तिने सुन्दर भ्रम पनि हुन सक्छन्।

हामी हतारमा छौं। कतिपय कामका लागि एआइ हामीलाई निकै सहयोगी बनेर आएको छ। काम लिनुपर्छ। त्यसले दिने चिजबिजको शुद्धता परीक्षण गर्न पनि छुटाउन हुँदैन।

***

मैले chat.deepseek.com लाई भनेँ - 'पानीको रङमाथि एउटा कविता लेख।

उसले यस्तो उत्तर दियो -

पानीको रङ  

पानीको रङ के हो, सोध्छु म आकाशलाई,  

हाँसेर भन्छ चाँदले, 'नीलो छ उसको माया।'  

 

पानीको रङ के हो, सोध्छु म बगैंचालाई,  

मुस्काउँछ फूलले, 'हरियो छ उसको छाया।'  

 

पानीको रङ के हो, सोध्छु म धर्तीलाई,  

रिसाउँछ आगोले, 'रातो छ उसको लहर।'  

 

पानीको रङ के हो, सोध्छु म आँखालाई,  

ढुक्क छ भन्छ मनले, 'उज्यालो छ उसको पानी।'  

 

पानीको रङ के हो, सोध्दै छु म आफूलाई, 

चुप लाग्छ जब मायाले - पानी त भावनाको रङ हो। 

***

चलाउन डराउनु हुँदैन। चलाउनु पर्छ मज्जाले चलाउनु पर्छ। तर, आफू सबथोक गर्न छाडेर निर्भर चाहिँ हुनु हुँदैन। आफूलाई यो भएन भने कामै गर्न नसक्ने बनाउनु हुँदैन। बिजुली भएन भने, इन्टरनेट भएन भने र मोबाइल फोन पनि भएन भने के हुन्छ? नआत्तिनुस् केही हुँदैन। जीवन त्यो बेला पनि मज्जाले चल्छ।  

मैले gemini.google.com लाई सोधेँ- एआइको प्रयोगले मान्छेको सृजनशीलता घट्छ ? यसको जोखिम कति छ ?  

उत्तर आयो - एआईको प्रयोगले मान्छेको सृजनशीलता घट्छ कि बढ्छ भन्ने विषयमा फरक-फरक विचारहरू छन्। केहीले यसले सृजनशीलतालाई घटाउँछ भन्छन् भने अरू केहीले यसले सृजनशीलतालाई बढाउन र नयाँ सम्भावनाहरू खोल्न सक्छ भन्छन्।

सृजनशीलता घट्ने तर्क 

• आश्रित हुने प्रवृत्ति (Dependency) : जब हामी एआईलाई धेरै प्रयोग गर्न थाल्छौं, तब हामी आफैंले सोच्न र समस्या समाधान गर्ने क्षमता गुमाउन सक्छौं। उदाहरणका लागि, एआईले लेखिदिएका लेख वा कविताहरू प्रयोग गर्दा हामीले आफ्नै मौलिक विचार र भाषाको विकास गर्न छोड्न सक्छौं।

• मौलिकताको अभाव : एआईले पहिले नै भएका डाटाहरूबाट सिक्ने भएकोले यसले उत्पादन गर्ने सामग्रीहरूमा मौलिकताको कमी हुन सक्छ। यसले नयाँ र अनौठो विचारहरू सिर्जना गर्न नसक्ने हुँदा मानव सृजनशीलता कमजोर हुन सक्छ।

• प्रयास र अभ्यासको कमी : सृजनशीलताको विकासका लागि धेरै प्रयास र अभ्यास आवश्यक हुन्छ। एआईले सजिलै काम गरिदिँदा मान्छेले त्यो प्रयास गर्न छोड्न सक्छ।

सृजनशीलता बढ्ने तर्क 

• प्रेरणा र उपकरणको रूपमा प्रयोग (Tool and Inspiration) : एआईलाई नयाँ विचारहरूका लागि एउटा सहयोगी उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, लेखकले एआईबाट केही प्लट आइडियाहरू लिएर त्यसलाई आफ्नो मौलिक तरिकाले अगाडि बढाउन सक्छ।

• समयको बचत : एआईले साधारण र दोहोरिने कामहरू (जस्तै, डेटा विश्लेषण, लेखको पहिलो ड्राफ्ट तयार पार्ने) गरिदिँदा मान्छेले रचनात्मक र जटिल कामहरूमा बढी ध्यान दिन सक्छ। यसले गर्दा सृजनशीलताको लागि थप समय उपलब्ध हुन्छ।

• नयाँ माध्यमहरूको विकास : एआईले नयाँ कला रूपहरू र माध्यमहरू सिर्जना गर्न मद्दत गर्न सक्छ, जुन मानवले एक्लै गर्न सक्दैन। यसले कला, डिजाइन र संगीतको क्षेत्रमा नयाँ प्रयोगहरूका लागि ढोका खोल्न सक्छ।

जोखिमहरू के छन् ?

एआईले सृजनशीलतामा पार्ने जोखिमहरू पनि छन्, जसलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ।

• मान्छेका भूमिकाको ह्रास : केही क्षेत्रहरूमा, जस्तै ग्राफिक डिजाइन, लेखन, वा संगीतमा, एआईले मानवको भूमिकालाई विस्थापित गर्न सक्छ। यसले सृजनशील क्षेत्रमा रोजगारीको कमी हुन सक्छ।

• नैतिक र बौद्धिक सम्पत्तिको चुनौती : एआईले उत्पादन गर्ने सामग्रीहरूमा कसको अधिकार हुन्छ भन्ने प्रश्न उठ्न सक्छ। एआईले विभिन्न स्रोतहरूबाट सिक्ने हुँदा, यसले कुनै पनि मौलिकताको दाबी गर्न सक्दैन।

• एकरूपता (Homogeneity) : यदि सबैले एउटै प्रकारको एआई प्रयोग गरे भने, सृजनात्मक सामग्रीहरूमा एकरूपता आउन सक्छ, जसले गर्दा विविधताको कमी हुन सक्छ।

एआईको प्रयोगले हाम्रा सृजनशीलतालाई घटाउने वा बढाउने भन्ने कुरा यसलाई कसरी प्रयोग गर्छ भन्नेमा निर्भर गर्छ। यदि यसलाई एक सहयोगी उपकरणको रूपमा बुद्धिमानीपूर्वक प्रयोग गरियो भने, यसले सृजनशीलतालाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन सक्छ। तर, यदि यसमा पूर्ण रूपमा निर्भर भइयो भने, यसले मानवको मौलिक विचार र रचनात्मकतालाई कमजोर बनाउन सक्छ।

***

(तस्वीर स्रोत क्राइयोन एआइ इमेज जेनेरेटर))