उडी जाउँ भने...

चरो बोलाउँदा बोलाउँदै श्याम सरदार (१०) को स्वर भासिएछ । बोल्दा अनौठो सुनिन्छ । तर, चरो बोलाउन मरिहत्ते घटेको होइन । विराटनगर-इटहरी मार्गमा पर्ने बाँसबारी चोकबाट २ किलोमिटर पश्चिम बुढी खोलाछेउ मुढेरीमा मान्छेको आवाजको नक्कल गर्ने चिबे चरो हेर्नेको भीड छ ।

६ कक्षामा पढ्ने श्यामकै सिको गर्छन ३ मा पढ्ने संजीत सरदार । भन्छन् 'यसले मधेसी भाषा बोल्छ । मेजवान हिड् भन्यो भने नै जेबो भन्छ ।' केही हौसिएका उनलाई चरावार्ता मन परेको छ । भन्छन् 'साथी तोरा नाम कि छो  भन्यो भने श्याम भन्छ ।' उनलाई अघि लगाएर चराको आवाज सुन्न तम्सिएरका विराटनगर-५ खार्जीका छुतहरु दास (७०) ले मुख विगारे । उनले भने 'धत ! यसले त छाडा पनि बोल्दोरैछ ।'  

०००

हाम्रा वरपर देखिने सबैजसो चराका आनीबानी एकअर्का प्रजातिमा फरक छन् । आवाज, बनोट र रुपरंग । अध्यापनमा झण्डै चार दसक बिताएका प्राणीशास्त्रका प्राध्यापक डा. भरतराज सुब्बा (६०) को घर सानो कुनै पुस्तकालयभन्दा कम छैन । उनी चरा चिन्छन् । र, केहीको आवाजको नक्कल पनि गर्न जान्दछन् । जानकारी जुटाउने क्रममा उनले संग्रह गरेका पुस्तकको भीडमा बेला बेला उनी हराएजस्ता देखिन्छन् । कुनै प्रजाति नयाँ लागे उनले फिजाउँने जर्नल, पुस्तक र पत्रिका कोठामा छरपस्ट हुन्छन् । जब पुरा कुरा मिल्छ अनिमात्र ती समेटिन्छन् । पछिल्ला एक दसकदेखि अध्यापनबाट जोगिएको समय उनले चराकै विषयमा अनुसन्धान गर्दै बिताउँदै आएका छन् । 'मान्छेको बानीलाई जति दोष दिएपनि कम हुन्छ, उनले भने 'उसले यी महिना रंगबिरंगी जीवका लागि सोचेको गरेको कमैमात्र देख्न सकिएको छ ।' साना बुट्यान र झाडीमा चरा स्वर सुनेर तिनको आवाजसहितको चित्र कैद गर्न क्याननको सानो क्यामेरा झिक्नअघि बाइनाकुलरले हेर्छन् । अनि बताउँछन् ,त्यसको प्रजाति , आनीबानी र पाउन सकिने स्थान । 

उनका अनुसार मान्छेको आवाजको नक्कल गर्ने प्रशस्त चरा छन् । तिनमा सुगा, मैना र चिबे भेट्न गाह्रो हुन्न । जताततै भेटिने भँगेरोदेखि झाडीझाडी डुल्ने मसिना फिस्टाका आकार र आवाज फरक छन् । भन्छन् 'चरालाई केही डिस्टर्ब गर्नुहुन्न । उसले डिस्टर्ब फील गरेन भनेमात्र हामी उसको आवाज र बानीबेहोरा अध्ययन गर्न सक्छौ ।' 

००००

दिनभरि कोसी ब्यारेजमा काट्दा यात्रा थुलुङ पटक्कै पट्यार नमान्नु अनौठो बानी भन्ने लाग्छ । एक दसकअघि थुलुङले सप्तकोसी किनारमा घण्टौं बिताउँदा उनलाई साथ दिइन्थ्यो । अहिले उनी भेट हुदा सुनाउँछन् 'मेरो फलानो चरोको फोटो यति हजारमा बिक्यो । फेरि फलानो ठाउँमा जाउँ है ।' निकोनको एनालग एफएम-१० बाट डी-७०० सम्म आइपुगेका उनी अहिले पनि चरा खिच्ने मापदण्डको क्यामेरा, लेन्स र बलियो ट्राइपोर्ट खोजिरहेका भेटिन्छन् । अनि खिचेका चराको आनीबानी अनि तिनलाइ प्राकृतिक व्यवहारमै कसरी तस्बिरमा उतार्ने भन्ने उनको चिन्ता अनौठो छ ।

राजधानी बाहिरको फोटोपत्रकारितामा प्रतिष्पर्धा न्युन छ । पत्रपत्रिकाले छाप्ने तस्विरमा चरा र वन्यजन्तुले ठाउँ पाउन विशेष कुनै घटना हुनुपर्छ । अनि दैनिक अखबारका लागि काम गर्नेहरुले क्यारिअर चरा खिचेर बनाउन सक्ने अवस्था छैन । 'त्यसैले मैले पत्रिकामा काम गर्नुको साटो आफै स्वतन्त्र खोज्ने, खिच्ने र बेच्ने बाटो रोजेको हो, यात्राको स्पष्टोक्ती यस्तो छ 'एउटै चरा खिच्न ३/४ घण्टा जान्छ, समाचारका फोटो खिच्ने जिम्मेवारी भाको मान्छेले कसरी म्यानेज गर्ने ?' फरक धारका यात्रासँग कोशीटप्पुदेखि  गोसाइकुण्ड, लुम्बिनी,बर्दिया,कैलाली र कञ्चनपुरसम्म थरिथरि चराका सयौ तस्विर संग्रह भएका छन् । 

०००

चराका तस्बिर सजिलो विषय होइन । सिमसारमै विद्यावारिधी गरेर गिद्ध संरक्षणका लागि काम थालेका डा. हेमसागर वरालको अनुभवमा नेपाल चरा पर्यटनको उपयुक्त गन्तव्य हो । भन्छन् 'यो अचम्मको क्षेत्र छ ।' चरा हेर्नैमा लागि आउने पर्यटकलाई नजिकबाट अनुभव गरेका उनको भनाइमा 'चरा हेर्न आउने मान्छे शान्त हुन्छ , उसले आफ्नो उदेश्यमा मात्र ध्यान दिन्छ ।' रैथाने केहीबाहेकका प्रजातिका पंछी र पंछीजन्य क्रियाकलाप सजिलै देख्न पाउनु भाग्य हो । समय लिएर पदयात्रा हिडेकाहरु चरा हेर्न र खिच्न धेरै समय लगाउछन् । चरा पर्यटनका क्षेत्रमा एक दसकभन्दा बढि अनुभव संगालेका डा. वराललाई कोसीटप्पु, लुम्बिनी र चितवन अनि बर्दियामा पाइने चराका प्रजाति, बानी र हुल हेन मिल्ने प्राय क्षेत्र कण्ठ छ । भन्छन् 'सम्भावना धेरै छ ।' 

नेपालमा चरा हेर्न उपयुक्त गन्तव्यहरुमा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, फुलचोकी डाडा, शिवपुरी निकुञ्ज, कोशीटप्पु, कोशी तटबन्ध, बर्दिया निकुञ्ज, लाङटाङ, गोसाइकुण्ड, अन्नपूर्ण क्षेत्र, थाकखोला, अन्नपूर्ण आधारशिविर, अरुणवरुण उपत्यका आदि क्षेत्र छन् । 'चरा हेर्न आउनले हेरेर मात्र फिर्दैन, डा. वराल भन्छन् 'उसले कहा, कस्तो प्रजातिको वासस्थान कस्तो छ भन्ने जानकारी विश्वलाई दिन्छ ।' उनको अनुभवमा चरा अवलोकनकर्ताले विवरण खोज्न मद्दत पुर्‍याएका हुन्छन् । सप्तकोसी नदिको तटबन्ध आसपासमात्रै पनि उल्लेख्य संख्यामा चरा हेर्न पाइन्छ ।  

पंछी संरक्षण संघका अनुसार नेपालमा हालसम्म ८ सय ६४ प्रजातिका चरा भेटिएका सूची छ । यो संख्या विश्वमा पाइने कुल प्रजातिमध्येको ८ प्रतिशत हुन आउछ । हामीकहा पाइनेमध्ये विश्वमै लोपोन्मुख भनिएका ३३ प्रजाति छन् । बिज्ञहरुका अनुसार समुद्र सतहको ७५ मिटरदेखि सगरमाथाजस्तो उचाइ भएकै कारण मौसमी विविधिताले यहा चराका उल्लेख्य प्रजाति पाइएका छन् । कतिपय नया प्रजाति भेटिदा चराविद्हरुले हर्ष मान्दै त्यसको प्रचार गर्छन् । नेपालमा पाइनेमध्ये ६ सय प्रजातिका चराले यहा बच्चा कोरल्न सक्छन् । ६३ प्रकारका फिरन्ते प्रजाति रेकर्ड भएका छन् । फिरन्ते जाडो छल्न नेपालसम्म आइपुग्छन् । र, हिउदपछि फर्कन्छन् । रैथाने धेरै प्रजाति भौगोलिक बनोटसगै फरकफरक ठाउमा भेटिएका छन् । सिमसार रुचाउने चराको उल्लेख्य संख्या हामीकहा भेट्न सकिन्छ । 

०००

वातावरणीय दृष्टिले चराका आफ्नै प्रकारका विशेषताहरु छन् । विज्ञहरुका अनुसार सर्पजस्ता सरिसृपलाई आहार बनाउने चरा जहा छन् , त्यहाको वातावरण संतुलित र मानव बस्न योग्य छ भन्ने मान्नुपर्छ । सर्पले मुसालगायत साना जीव खान्छ । यस्ता जीव हुनका लागि अन्न बाली फल्नुपर्छ । अनि सर्प त्यहा बस्छ जहा उसको आहारा पाइन्छ । मानवबस्ती आसपास बस्न रुचाउने भगेरा, काग, रुपी, गौथली, सानो खैरो गिद्ध, डंगर गिद्ध र गरुडका केही प्रजातिलगायत थोरै चरा यस्ता छन् जसलाई सजिलै देख्न-सुन्न सकिन्छ । तर, अधिकांश पंछी स्वतन्त्रता मन पराउछन् । प्राकृतिक संतुलन रुचाउछन् । 

चरा चित्रकारीतामा तल्लिन इनरुवाको बलाहाका जीवनाथ पोखरेल भन्छन् 'प्रकृतिमा यति विविधता छ कि हामी जे राम्रोसग हेर्‍यो त्यही नौलो प्रकारको पाउछौ ।' ६७ वर्षीय पोखरेलले चित्र बनाउन अघि चराका आनीबानी, वासस्थान हेर्छन् र कलामा रंगमात्र होइन मूर्ति जस्तै बनाएर फ्युजन गर्छन् । 'जोगाउने कुरा जोगाउनु पर्छ भन्ने चेतना ठूलो कुरा हो, उनी भन्छन् 'चराले गर्ने हानी कतै छ भने त्यो उसको वास नाशिएपछिमात्र होला । तर, उसले हाम्रो वातावरण संतुलित राख्न धेरै ठूलो काम गरेको हुन्छ ।'