धेरै वर्ष अगाडि यही ब्लगको एउटा पोस्टमा मैले एउटा घटना लेखेको छु, जसले मलाइ निकै दिनसम्म नरमाइलो लागिरह्यो। यति पीर लाग्यो की मेरा दिनचर्यामै असर परेको थियो। संक्षिप्तमा फेरि त्यो स्मरण गर्छु अनि अघि बढौँला।
किन आउँछ त्यस्तो विचार ?
मनोविज्ञानका कक्षामा पढ्न पाइन्छ - हरेक मान्छेमा एक न एक पटक आत्महत्याको विचार आउँछ। विचार आउनु अस्वाभाविक भने होइन। आत्महत्याको विचार आउनुका विभिन्न कारण हुन सक्छन्, जसलाई सरसर्ती बुझ्नका लागि यी केही बुँदाहरू हेरौं
- मानसिक रोग : डिप्रेसन, एन्जाइटी, बाइपोलर डिसअर्डर, सिजोफ्रेनियाजस्ता मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्याहरूले आत्महत्याको जोखिम बढाउँछन्। विशेष गरी डिप्रेसन आत्महत्याको प्रमुख कारण मानिन्छ, किनभने यसले मानिसलाई निराशा र असीमित पीडामा धकेल्छ।
- अत्यधिक तनाव र जीवनका घटना : जीवनमा आउने ठूला उतारचढावहरू, जस्तैः नजिकको मान्छेको मृत्यु, सम्बन्धविच्छेद, आर्थिक समस्या, गम्भीर रोग, वा काम गुमाउनुजस्ता घटनाहरूले मानिसलाई मानसिक रूपमा कमजोर बनाउन सक्छन्।
- सामाजिक र पारिवारिक समस्या : एक्लोपन, सामाजिक बहिष्करण, बुलिङ, पारिवारिक झगडा, वा घरेलु हिंसाजस्ता कुराहरूले मानिसलाई बाँच्न मन नलाग्ने अवस्थामा पुर्याउन सक्छ।
- अघिल्ला घटना : बाल्यकालमा भएको दुर्व्यवहार, कुनै ठूलो दुर्घटना वा प्राकृतिक विपत्तिजस्ता घटनाहरूको गहिरो छाप मनमा बसेको हुन सक्छ, जसले पछि गएर आत्महत्याको विचारलाई बढावा दिन्छ।
- लागूपदार्थको प्रयोग : मादक पदार्थ वा अन्य लागूपदार्थको लतले पनि आत्महत्याको जोखिम बढाउँछ।
- आफ्नो शारीरिक बनावट वा लैंगिक पहिचानसम्बन्धी समस्या : कतिपय व्यक्तिहरूले आफ्नो शारीरिक बनावट, लैंगिक पहिचान वा यौनिक झुकावका कारण पनि मानसिक तनाव र एक्लोपनको सामना गरिरहेका हुन्छन्।
- सामाजिक सिद्धान्त : समाजशास्त्री इमाइल दुर्खिमले सन् १८९७ मा आफ्नो पुस्तक 'सुसाइड'मा आत्महत्यालाई सामाजिक घटनाको रूपमा व्याख्या गरेका छन्। यद्यपि यो समाजशास्त्रको सिद्धान्त हो, यसले मनोविज्ञानलाई पनि गहिरो प्रभाव पारेको छ। दुर्खिमका अनुसार जब कुनै व्यक्ति समाजबाट विच्छेद हुन्छ वा सामाजिक बन्धन कमजोर हुन्छ, तब उसले एक्लो र असहाय महसुस गर्छ र आत्महत्याको जोखिम बढ्छ। उनले आत्महत्याका विभिन्न प्रकारहरूको पनि व्याख्या गरेका छन् (जस्तै: अहंवादी, परोपकारी, अराजकतावादी)।
- मानसिक रोगको सिद्धान्त : यो सबैभन्दा सामान्य र व्यापक रूपमा स्वीकार गरिएको सिद्धान्त हो। यसअनुसार, ९० प्रतिशतभन्दा बढी आत्महत्या गर्ने व्यक्तिहरू कुनै न कुनै मानसिक रोगबाट पीडित हुन्छन्। डिप्रेसन (उदासीनता), बाइपोलर डिसअर्डर, सिजोफ्रेनिया, एन्जाइटी, र लागूपदार्थको लतजस्ता मानसिक समस्याहरूले व्यक्तिलाई जीवनप्रति निराशावादी र असहाय महसुस गराउँछ, जसले आत्महत्याको जोखिम बढाउँछ।
- हतासा-आक्रामकता सिद्धान्त (Frustration-Aggression Theory) : यो सिद्धान्तअनुसार, जब कुनै व्यक्ति आफ्नो इच्छा वा लक्ष्य पूरा गर्न असफल हुन्छ, तब उसमा हतासा उत्पन्न हुन्छ। यो हतासा आक्रामक भावनामा परिणत हुन्छ। यदि यो आक्रामकता अरूमाथि व्यक्त हुन सकेन भने, यो व्यक्ति आफैँतर्फ फर्कन्छ, जसले आत्महत्याको रूप लिन सक्छ।
- संज्ञानात्मक सिद्धान्त (Cognitive Theory) : यो सिद्धान्तले व्यक्तिको सोचाइको तरिकामा जोड दिन्छ। यसअनुसार, आत्महत्याको सोच बनाउने व्यक्तिहरूको सोचाइ प्रायः नकारात्मक र संकुचित हुन्छ। उनीहरू भविष्यलाई पूर्ण रूपमा अन्धकार देख्छन् र समस्या समाधानका कुनै विकल्प देख्दैनन्। उनीहरूलाई लाग्छ कि आत्महत्या नै सबैभन्दा उत्तम उपाय हो।
उपचार र रोकथाम
आत्महत्याको विचार आउँदा यसको रोकथाम र उपचारको सबैभन्दा प्रभावकारी उपाय भनेको मनोवैज्ञानिक परामर्श र चिकित्सा उपचार हो। व्यक्ति जो यस्तो भावना, आवेग, चिन्तामा हुन्छन्, तिनको बोलीव्यवहार अघिपछिभन्दा केही फरक हुन्छ। उसले आफूलाई निको पार्न चाहेन भने परिवारका सदस्य, नजिकका आफन्तको साथ चाहिन्छ।
· चिकित्सकको परामर्श : यदि कसैलाई आत्महत्याको
विचार आइरहेको छ भने,
तुरुन्तै
मनोचिकित्सकसँग
सम्पर्क गर्नुपर्छ। उनीहरूले समस्याको कारण पत्ता लगाएर डिप्रेसन वा अन्य मानसिक
समस्याहरूको उपचारका लागि औषधि र परामर्शको सही बाटो देखाउँछन्।
· मनोवैज्ञानिक परामर्श (Psychological
Counseling) : थेरापीले व्यक्तिलाई आफ्ना
समस्याहरूका बारेमा खुलेर कुरा गर्न, नकारात्मक सोचलाई सकारात्मक बनाउन र समस्या
समाधान गर्ने सीप विकास गर्न सहयोग गर्छ।
· परिवार र साथीहरूको सहयोग : आफूलाई मन नपरेको कुरा खुलेर परिवार वा साथीहरूलाई बताउँदा पनि धेरै सहज महसुस हुन्छ। साथीभाइले पनि आफ्नो वरपर अस्वाभाविक लाग्ने व्यवहार देखिएकालाई चिनेर सम्झाउने, 'तिमी एक्लो छैनौ' भनेर ढाढस दिने गर्नुपर्छ।
आफ्नो दैनिक जीवनमा सकारात्मक परिवर्तन : व्यायाम गर्ने, स्वस्थकर खानेकुरा खाने, राम्रोसँग सुत्ने, र आफूलाई मनपर्ने कामहरूमा ध्यान दिँदा पनि मनलाई शान्त राख्न मद्दत पुग्छ। आफ्ना समस्यामा पहिलो डाक्टर आफैं हो। आफैंले आफूलाई सही परामर्श दिनु पहिलो उपचार हो। खराब विचार मनमा रहेसम्म त्यसले समस्या ल्याउँदैन, जब कार्यान्वन हुन्छ, समस्या त्यसबेला हुने हो। आफूलाई समस्या आएको व्यक्ति स्वयंले छिटो थाहा पाउँछ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनको सन् २०२२ को रिपोर्टअनुसार नेपालमा प्रति एक लाखमा ११.६ जनाले आत्महत्या गर्ने गर्छन्। यो सङ्ख्या दक्षिण एसियाका अन्य केही देशको भन्दा बढी हो। आत्महत्या गर्नेमध्ये धेरैजसो १५ देखि २९ वर्ष उमेर समूहका युवा छन्। प्रहरीको तथ्याङ्कअनुसार, पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालमा आत्महत्याको दर बढ्दो क्रममा छ।
संसारभर हरेक वर्ष लगभग ७ लाख मानिसले आत्महत्या गर्छन्। यो
सङ्ख्या सडक दुर्घटना,
एड्स, मलेरिया र युद्धमा मर्ने
मानिसको सङ्ख्याभन्दा पनि धेरै हो। विश्वभर १५-१९ वर्ष उमेर समूहका युवायुवतीको
मृत्युको चौथो प्रमुख कारण पनि आत्महत्या नै हो। विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, विश्वभर आत्महत्याको दर
बढी भएका देशहरूमा निम्न र मध्यम आय भएका मुलुकहरू पर्छन्।
के भन्छन् चिकित्सक र मनोविद्
- मनको कुरा गर्ने बानी बसाल्ने : आफ्नो मनमा आएको कुरालाई लुकाउनुको सट्टा आफूलाई विश्वास लाग्ने व्यक्ति, साथीभाइ, परिवार वा कुनै चिकित्सकसँग खुलेर कुरा गर्नुपर्छ।
- आत्महत्याका संकेतलाई पहिचान गर्ने : यदि कुनै व्यक्तिले मृत्यु, निराशा वा आफूलाई काम नलाग्ने कुरा गरिरहेको छ, आफ्नो प्रिय चीजहरू अरूलाई दिने, एक्लै बस्ने वा आफ्नो व्यवहारमा अचानक परिवर्तन ल्याएमा त्यो आत्महत्याको सङ्केत हुन सक्छ। यस्ता सङ्केतहरू देख्नासाथ तत्कालै उसलाई सहयोग गर्नुपर्छ।
- मानसिक स्वास्थ्य सेवामा सहज पहुँच
बनाउने : सरकारले
गाउँ-गाउँमा मानसिक स्वास्थ्य सेवा पुर्याउनुपर्छ र यसबारे चेतना फैलाउनुपर्छ
ताकि मानिसहरूलाई उपचारका लागि हिचकिचाहट नहोस्।
- कार्यस्थलमा मानसिक स्वास्थ्य कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने : स्कुल, कलेज र कार्यालयहरूमा मानसिक स्वास्थ्य शिक्षा र परामर्श सेवा उपलब्ध गराउनुपर्छ।
यदि कोही आत्महत्याको विचारबाट
गुज्रिरहेका छन् भने,
तुरुन्तै
सहयोग चाहिन्छ। सहयोगका लागि सरकारी मानसिक अस्पतालका हटलाइन नम्बरहरू
वा कुनै मनोविद्को सम्पर्कमा जान सकिन्छ। सहयोग माग्नु कुनै कमजोरी होइन, यो आफूलाई माया गर्नु हो।
मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार, आत्महत्या एक जटिल मानवीय व्यवहार हो, जसका पछाडि केवल एउटा कारण मात्र हुँदैन। यो एउटा यस्तो अवस्था हो, जहाँ व्यक्तिले आफ्नो पीडाबाट मुक्ति पाउने एक मात्र उपाय मृत्यु हो भन्ने सोच्न थाल्छ। उनीहरूले आत्महत्याका कारण र रोकथामका विषयमा विभिन्न पक्षहरूमा जोड दिएका छन्।
मनोवैज्ञानिक कारण र जोखिम
मनोविज्ञहरूले आत्महत्याका प्रमुख कारणहरूमा निम्न कुराहरूलाई औँल्याएका छन् :
- मानसिक रोगहरू : आत्महत्याको सबैभन्दा प्रमुख कारणहरूमध्ये डिप्रेसन (उदासीनता), बाइपोलर डिसअर्डर, सिजोफ्रेनिया र एन्जाइटी डिसअर्डर प्रमुख हुन्। यी रोगहरूले मानिसको सोच्ने, महसुस गर्ने र व्यवहार गर्ने तरिकामा गम्भीर असर पार्छन्। विशेष गरी डिप्रेसनले व्यक्तिलाई गहिरो निराशा र पीडामा धकेल्छ, जसका कारण बाँच्ने इच्छा हराउँछ।
- असहनीय पीडा र निराशा : जब व्यक्तिलाई लाग्छ कि जीवनका समस्याहरू कहिल्यै समाधान हुँदैनन् र आफ्नो पीडाबाट मुक्ति पाउने कुनै उपाय छैन, तब उसले आत्महत्याको बाटो रोज्न सक्छ। यो अवस्थालाई 'होपलेसनेस' (आशाविहीनता) भनिन्छ।
- संज्ञानात्मक कमजोरीहरू : कतिपय मानिसको सोच्ने तरिका नै नकारात्मक हुन्छ। उनीहरूले कुनै पनि समस्यालाई समाधान गर्न सक्दिनँ भन्ने सोच्छन् र भविष्यलाई सधैँ अँध्यारो देख्छन्। यस्तो सोचाइले आत्महत्याको जोखिम बढाउँछ।
- आवेगशील व्यवहार (Impulsivity) : कतिपय व्यक्तिहरूले कुनै समस्या वा घटनाका कारण तुरुन्तै आवेगमा आएर आत्महत्याको कदम चाल्न सक्छन्। उनीहरूले त्यस बेला आफ्नो कार्यको नतिजाबारे सोच्न सक्दैनन्।
- सामाजिक र पारिवारिक एक्लोपन : जब व्यक्ति आफूलाई समाज वा परिवारबाट एक्लो भएको महसुस गर्छ, उसलाई लाग्छ कि उसको ख्याल राख्ने कोही छैन। यो एक्लोपनले मानसिक पीडा बढाएर आत्महत्याको विचार ल्याउन सक्छ।
आत्महत्या रोकथामका लागि मनोविद्हरूले व्यक्तिगत, सामाजिक र नीतिगत स्तरमा विभिन्न उपायहरूको सुझाव दिएका छन्।
- मानसिक स्वास्थ्यबारे चेतना फैलाउने : आत्महत्यालाई केवल व्यक्तिगत कमजोरी नभई एक मानसिक स्वास्थ्य समस्याका रूपमा हेर्नुपर्छ। यसका लागि समाजमा मानसिक स्वास्थ्यबारे चेतना फैलाउनु र यससँग जोडिएको सामाजिक लाञ्छना (Stigma) हटाउनु जरुरी छ।
- संकेतहरू पहिचान गर्ने : आत्महत्याको विचार आएका व्यक्तिले अक्सर केही सङ्केतहरू देखाउँछन्, जस्तै: मृत्यु वा आत्महत्याबारे कुरा गर्ने, जीवनलाई अर्थहीन ठान्ने, एक्लो बस्ने, व्यवहारमा अचानक परिवर्तन आउने आदि। यी सङ्केतहरूलाई चिन्न सक्ने र समयमै सहयोग गर्न सक्ने क्षमताको विकास गर्नुपर्छ।
- सम्बन्धहरूलाई मजबुत बनाउने : परिवार, साथीभाइ वा नजिकका व्यक्तिहरूसँगको बलियो सम्बन्धले व्यक्तिलाई एक्लोपनबाट बचाउँछ र मानसिक रूपमा बलियो बनाउँछ।
- पेसागत सहयोग लिने : आत्महत्याको विचार आउँदा मनोचिकित्सक वा मनोवैज्ञानिकसँग परामर्श लिनुपर्छ। थेरापी र औषधिको माध्यमबाट यसको सफलतापूर्वक उपचार गर्न सकिन्छ।
- सहयोगका लागि पहुँच विस्तार गर्ने : सरकार र संघसंस्थाहरूले हटलाइन सेवाहरू, परामर्श केन्द्रहरू र मानसिक स्वास्थ्य क्लिनिकहरूको पहुँच बढाउनुपर्छ। यसले गर्दा जोखिममा रहेका व्यक्तिहरूले सजिलै सहयोग पाउन सक्छन्।
नेपालमा आत्महत्या रोकथाम र मानसिक स्वास्थ्य
परामर्शका लागि सरकारी र निजी दुवै क्षेत्रबाट प्रयासहरू नभएका होइनन्। यद्यपि, मानसिक स्वास्थ्य सेवामा सर्वसाधारणको पहुँच अझै पनि
एउटा ठूलो चुनौतीको रूपमा छ।
मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाको एक
भागको रूपमा समावेश गर्ने नीति सरकारको छ। स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले राष्ट्रिय
मानसिक स्वास्थ्य रणनीति तथा कार्ययोजना लागू गरेको छ। जसको मुख्य उद्देश्य मानसिक
स्वास्थ्य सेवालाई समुदायस्तरसम्म पुर्याउनु र यससम्बन्धी जनचेतना बढाउनु हो।
यसअन्तर्गत विभिन्न स्वास्थ्य संस्था र अस्पतालहरूमा मानसिक रोगको उपचार र परामर्श
सेवा उपलब्ध गराउने लक्ष्य राखिएको छ।
ललितपुरको लगनखेलस्थित मानसिक अस्पताल नेपालको एक मात्र सरकारी मानसिक अस्पताल हो। यसले उपचार र परामर्श सेवा दिन्छ। आपतकालीन अवस्थाका लागि चौबिस घण्टा चल्ने हेल्पलाइन नम्बर ११६६ पनि सञ्चालन गरेको छ।
निजी क्षेत्र र गैरसरकारी संस्थाहरूले पनि मानसिक
स्वास्थ्य सेवा विस्तारमा भूमिका खेलेका छन्। विभिन्न सहरहरूमा खुलेका निजी
मनोवैज्ञानिक परामर्श केन्द्रहरूले मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएका व्यक्तिहरूलाई
परामर्श, थेरापी र अन्य सहयोग दिन्छन्।
विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूले मानसिक स्वास्थ्यका
क्षेत्रमा काम गरिरहेका छन्। TPO Nepal ले मानसिक स्वास्थ्य र
मनोसामाजिक परामर्श सेवाहरू प्रदान गर्दछ। टोल-फ्री हटलाइन नम्बर १६६००१०२००५ हो। CMC Nepal ले पनि मानसिक स्वास्थ्य
सम्बन्धी काम गर्छ र परामर्श सेवा उपलब्ध गराउँछ। हटलाइन नम्बर १६६००१८५०८० छ।
कोसिस नेपाल संस्थाले पनि मानसिक स्वास्थ्य र मनोसामाजिक परामर्श प्रदान गर्छ। उनीहरूको हेल्पलाइन नम्बर १६६००१२२३२२ हो। मेन्टल हेल्थ हेल्पलाइन नेपाल संस्थाले पनि मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी परामर्शका लागि हटलाइन नम्बर १६६००१३३६६६ सञ्चालनमा ल्याएको छ।
यी संस्थाहरूले विशेषगरी हटलाइन सेवामार्फत मानसिक
तनाव वा संकटमा परेका व्यक्तिहरूलाई तत्काल सहयोग र परामर्श दिने काम गर्छन्। यी
नम्बरहरूमा कल गर्दा गोपनीयताको ग्यारेन्टी हुन्छ र परामर्शदाताले तपाईंको समस्या
सुनेर उचित सल्लाह दिनेछन्।
No comments:
Post a Comment