स्पाइनल इञ्जुरीको हकमा - कहाँ छ सजिलो सल्लाह दिन

स्पाइनल इञ्जुरीका अवस्था भोग्दै गरेकाहरूलाई परामर्शदाताले सुखद सपना बाँड्नुको साटो भोगेकै अवस्थालाई जीवनयापनका लागि कसरी सहज बनाउन सकिन्छ भन्ने सल्लाह दिनु जरुरी छ ।

धेरैलाई लाग्छ सल्लाह दिने काम सजिलो हो । कारण, एउटा समस्या भन्नुस्, सल्लाह थुप्रै आउँछन् । के साँच्चै सल्लाह दिनु सजिलो काम हो ? यहाँको हरियोखर्क अस्पताल तथा पुनर्स्थापना केन्द्रमा यही काम गर्ने ४३ वर्षीय चेतप्रसाद अधिकारीको अनुभवमा यो काम निकै जटिल छ ।

'मान्छेको अवस्थासँग सामान्यीकरण गर्ने क्षमता र उसको परिवेश नबुझी सल्लाह दिनै हुन्न,' उनले भने, 'सल्लाह दिने काम अरु कुरामा सजिलो होला तर, स्पाइनल इञ्जुरीको अवस्थामा रहेकालाई सल्लाह दिन चाहिँ धेरै विचार पुर्‍याउनु पर्छ ।'

अधिकारीको आफ्नै पनि कम्मरमुनिको भाग चल्दैन । ह्वीलचियरमा गुडेर अस्पतालका विभिन्न वार्डमा पुग्ने उनी पहिले विरामीको नाम, ठेगाना र घटना कस्तो अवस्थामा भएको हो भन्ने जानकारी लिन्छन् । 'री-ह्याभ' का लागि भर्ना भएकाको घरपरिवार र मनोदशाबारे बुझेपछिमात्रै सल्लाह दिने प्रक्रिया सुरू हुन्छ । 

कास्कीको लाचोक-८ का अधिकारी पोखरा आएर फलफूल व्यवसाय गर्थे । २०५७ सालमा सिजनको नासपाती आफैंले टिपेर ल्याउन गोरखाको पालुङटार पुगे । रुख चढे । हाँगो भाँचियो । लडे । बाहिरी चोट देखिएन तर, उठ्नै नसक्नेगरि सिकिस्त भए । उनलाई पोखरा ल्याइयो । पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पतालमा उपचार हुन सकेन । काठमाडौं लगियो । त्रिवि शिक्षण अस्पतालले भर्ना लिएन, मोडल हस्पिटल लगिएपछि उनले थाहा पाए- मेरुदण्ड भाँचिएछ । अब आफ्ना गोडामा उभिएर हिड्न सकिँदैन । 'म पोखरा आएर हरियोखर्क अस्पतालमा री-ह्याभका लागि भर्ना भएँ,' उनले भने, 'यो यस्तो प्रक्रिया रहेछ जसमा ढाड भाँचिएको मान्छेले आफ्नो बिगत बिर्सेर अब अगाडिका स्थितिमा म यसरी बाँच्छु भन्ने दृढता लिएमात्रै सजिलो हुने, नत्र डिप्रेसनको सिकार भइजाने ।' आठ हप्ते अस्पताल बसाइँपछि उनी घर फिरे । स्थितिसँग सम्झौतामात्रै गरेनन्, ह्वीलचियरमै मेची-महाकाली यात्रामा निस्के । व्यवसाय फलफूलबाट जडीबुटी बेच्नेतर्फ रुपान्तर गरे । पछि आफू केही समय बसेकै अस्पतालमा आफूजस्तैका लागि 'दौंतरी परामर्शदाता' को पदमा नियुक्त भए । 

'मैले बिगत बिर्सेर आफ्नो ह्वीलचियरकै जीवन कसरी सहज बनाउने भन्नेमा ध्यान दिएँ,' उनी भन्छन्, 'त्यसैले मेरो दैनिकी सहज भयो । आज म चारपाङ्ग्रे मोटरसाइकलमा घर-अफिस गर्छु, अफिसमा ह्वीलचियरमा हिड्छु । आफूजस्तैलाई सल्लाह दिन्छु तर, अलि बुझेर, जोगिएर ।' उनको अनुभवमा सबलांग अवस्थाबाट शारीरिक जटिलतातर्फ धकेलिँदा धेरैले आफूलाई बुझाउन सजिलो हुँदैन । र, यस्ता अवस्थामा घरपरिवार, समाज र सल्लाह दिनेको भूमिका त्यस्तालाई सहारा दिने, यथास्थितिमा जीवन सहज बनाउन आडभरोस दिने हुनु जरुरी हुन्छ । 'सामान्य मान्छेलाई हुनेभन्दा धेरै र छिटो डिप्रेसन स्पाइनल इञ्जुरी भएकालाई हुन्छ,', उनले भने, 'त्यसैले अवस्था बुझेर सल्लाह दिन सकिएन भने तिनै सल्लाहले डिप्रेसन घटाउने होइन बढाउने काम पनि गर्छ ।' स्पाइनल इञ्जुरी भएकालाई छिटै युरिनरी इन्फेक्सन (पिसाबको संक्रमण) हुन्छ । उनले भने 'नियम बनाइएन, पिसाब निष्काशनबारे चनाखो भइएन भने आफैं दैनिकी जटिल हुन्छ ।'

अधिकारीसँगै उस्तै काम गर्ने स्याङ्जाको छाङछाङदीकी पुनम विकको जीवन कहानी पनि धेरै अप्ठ्यारा पार गर्दै अघि बढेको छ । १७ वर्षैको उमेरमा उनको बिहे भएको थियो । विवाहको १८ महिनापछि दुर्घटना भयो । २०५८ पुसमा जंगलमा रुखबाट स्याउला झार्दै गर्दा भूँइमा बजारिइन् । मेरुदण्ड भाँचियो । बाहिर देखिने चोट थिएन । श्रीमान र परिवारले निको होलिन् भन्ने आसले वर्षदिन उपचार लगाए । निको नभएपछि उनको वास्ता गर्न छाडियो । श्रीमानले दोस्रो बिहे गरे । उनले सिलाइकटाइ तालिम लिइन र, घर छाडिन् । एकजना साथीको साथ लिएर पोखरामा टेलरिङ व्यवसाय थालिन् ।

'मैले हरियोखर्क अस्पतालमा आफूजस्तै महिलाका लागि परामर्शदाताको काम गर्न थालेको पनि तीन वर्ष बित्यो,' उनले भनिन्, 'ढाड भाँचिएका श्रीमान भए श्रीमती दासी जसरी खटेको, रोएको देखेकी छु तर, महिलालाई त्यस्तो घटना भए समाज कस्तो छ भन्ने हामीले बुझेकै छौं ।' धेरैलाई सल्लाह दिने क्रममा आफ्ना भोगाइ सुनाएर आडभरोस दिने गरेको उनले बताइन ।

००० 

स्वास्थ्य शिविरका लागि पर्वत जाँदा दुर्घटनामा परेर मेरुदण्ड भा“चिएका हरिकृष्ण शर्मा बरालले क्षतिपूर्ति नपाउँदै स्वास्थ्य सहायकको जागिरबाट अवकास पाएका हुन् । ह्वीलचियरको जीवनमा उनी मेरुदण्ड पक्षाघात संघ नेपालका अध्यक्ष पनि छन् । 'सरकार हामीजस्ताको हितका लागि कहिल्यै उदार हुन सकेन,' ६१ वर्षीय शर्माले भने, 'हामी आफूजस्ता जोजो भेट्छौं, उनीहरूलाई गर्न सक्नेसम्मका सहयोग खोजी गरेर पनि दिलाउँछौं ।' दुर्घटनामा परेपछि ३२ वर्षदेखि ह्वीलचियरमा आफूलाई अभ्यस्त बनाएका उनले १६ वर्षमा २२ जिल्लाका आफूजस्ता ३ सय ९७ जनालाई थोरबहुत सहयोग दिलाउन सकेको बताए । 'मेरुदण्ड भाँचिने र कम्मर मुनिको भाग नचल्ने समस्या एउटैमात्र कारणले हुने होइन, दुर्घटना, रोग वा जुकाको संक्रमणका विभिन्न कारण हुन्छन्,' उनले भने, 'जे भएपनि त्यस्ताले बेलैमा उचित परामर्श र उपचार पाउनुपर्छ । त्यो वातावरण बनाउन सरकार आफैं लागिपरेन, नीति बनाएन भने कहिल्यै सहज हुँदैन ।' 

०००

गत वर्ष भूकम्पलगतै बन्द सडक खोल्न खटिएको बिद्युत प्राधिकरणको माथिल्लो तामाकोसीको टोलीका सुपरभाइजर ३४ वर्षीय सुवास पंत दुर्घटनामा परे । पाल्पाको हुंगीका उनी उपचार र री-ह्याभको बसाइँपछि आफूलाई ह्वीलचियरमा अभ्यस्त बनाउने क्रममा छन् । हाल राजधानीमा रहेका उनले फोनमा भने 'यस्तो अवस्थामा मान्छेलाई डिप्रेसनले घेर्नु स्वभाविक रहेछ । जसरी सकिन्छ आफ्नो अवस्थालाई स्वीकार गर्ने र गर्न सकिने काममा आफूलाई व्यस्त राख्ने अभ्यास गर्नुको विकल्प हुन्न ।' स्पाइनल इञ्जुरी भएकाहरूका लागि उसको परिवार र काम गर्ने ठाउँमा वातावरण सहज हुन सके अगाडिको जीवन सहज लाग्दै जाने उनले बताए । 

१४ वर्षेखि दुबइमा कार्यरत पोखरा, फूलवारीका ४३ वर्षीय मनबहादुर केसी सवारी दुर्घटनामा परे । तीन साता त्यहाँको अस्पतालमा बसेका उनी पोखराको हरियोखर्क अस्पताल आइपुगेका छन् । 'म आत्तिएको छैन,' उनले भने, 'ढाड भाँचिएको अवस्थाका मान्छेको संगत र अवस्था थाहा थिएन तर, अब जसरी जीवन सहज हुन्छ त्यही गर्दै जाने सोचमा छु ।'

००० 

मेरुदण्डसम्बन्धी उपचारमा लामो समयदेखि कार्यरत डा. दीपक महर्जन भन्छन् 'स्पाइनल इञ्जुरीको अवस्थाबारे विरामीले छिटै थाहा पाएर सही ठाउँमा उपचारका लागि पुग्न सकेमात्रै रिकभरीको चान्सेस बढ्छ । हामीकहाँ त धेरैजना ढिला आइपुग्ने चलनले अप्ठेरोमा परेका हुन्छन् ।' जस्तो अवस्थामा आइपुगेपनि उनीहरूलाई सहज बनाउने अवस्थाका लागि सल्लाह दिनु उत्तम हुने उनले बताए । 'सल्लाह दिनु सजिलो काम होइन तर, अवस्था बुझेर दिइयो भने सही सल्लाहले बाकी जीवन सहज बनाउन मद्दत गर्छ,', उनले भने । विभिन्न कारणले अपांगता भएकाहरू नै पोखरामा आफूजस्ताका लागि स्वालम्बवन जीवन पद्धति समाज गठन गरि क्रियाशील छन् । 'म पोलियोको कारण यस्तो जीवन बिताउन बाध्य छु तर, सबैको कारण एउटै हुन्न,' महासचिव हेमबहादुर गुरूङ भन्छन्, 'मुल कुरा अपांगताको अवस्था भएपनि गरिखान र जीवन चलाउन कसरी सहज हुन्छ हामीले त्यही सल्लाहको अपेक्षा गर्नुपर्छ ।' सल्लाह भन्दैमा जीवनमा चमत्कारिक परिवर्तन हुनेछ भन्ने गफ दिन नमिल्ने उनको तर्क छ । 

तस्बिरमा 

पोखराको नयाँगाउँस्थित हरियोखर्क अस्पताल तथा पुनर्स्थापना केन्द्रका परामर्शदाता पुनम बिक र चेतप्रसाद अधिकारी । 

(यो समाचार सम्पादितरूपमा कान्तिपुर दैनिक २०७३ कात्तिक २५ मा पृष्ठ १६ मा 'पीडितको पुनः स्थापना जटिल' शिर्षकमा प्रकाशित भएको छ ।)

थाइल्याण्ड यात्रा

आफ्ना कुरा 

जरूरी छैन, हरेक यात्राका कुरा पठनीय होस् । बग्रेल्ती नेपाली संसारका कुनाकाप्चा पुगेका छन् । सुख-दुःख पाएका छन् । केही बेलाबखत खबरहरूमा आएका छन् ।

हामी सामान्य पेशा गरिखानेका यात्राका बेलिबिस्तार पढ्न लायक नै होस् भन्ने दाबी लाग्दैन । तर, आफूलाई यो लाग्छ, यात्राका कुरा पढ्न मजा हुन्छ । केही लेख्छन्, धेरै भोग्छन् तर, लेख्दैनन् । पत्रकार पर्यटक बनेर सितिमिति घुम्दैनन् । तर, यौटा यात्रा त्यस्तै गरियो, तिनैबारे केही लेखियो । आफू काम गर्ने अखवारको शनिवारे परिशिष्टांकमा पनि लेखोटले ठाउँ पायो । जे होस्, अखबारमा जे आयो, जति आयो, ठीकै छ । अहिलेको जमर्को यहाँ ब्लगमा ती स्मरणलाई जतन गर्न खोजेको हो । पोखरामा रहेर काम गरिन्छ । यात्राको प्रबन्ध विराटनगरबाट साथीहरूले गरे । झापा भएर निस्कने दिन टोलीमा सम्मलित हुन पाइयो । हाम्रा यात्रा मुलुकका उच्च पदस्थजस्तो खबरमै आउन पर्ने भन्ने होइन । तर, देखे-भोगेका कुरा लेख्दा पढेकालाई पछि जाँदा अवश्य नै सहज हुन्छ भन्ने लाग्छ । 

नेपाल सुन्दर छ भन्नेमा शंका छैन । तर, सबै ठाउँ यातायात सहज छैन । देशभित्रैका कुनै ठाउँ घुम्न जाउँ भन्दा न हतपत मित्रहरू तयार हुने, नत काम गरेका ठाममा त्यो वातावरण मिल्ने भन्ने अवस्थाका हामी भुक्तभोगी नै छौ । अझ पत्रकारिता पेशा गरिरहँदा ठोस कारण नदेखाइ देशभित्रै कतै घुम्न हिँडेको भनिहाल्न सोच्नै पर्छ । 

जे होस्, मुलुकभित्रको यात्रा कामकै सिलसिलाले पनि बेलाबखत गराइरहन्छ । लेख्ने-खिच्ने चलिरहन्छ । २०७३ भदौ २२ देखिका एक सातामा म विराटनगर, काँकभिट्टा, बागडोग्रा, कोलकाता, बैंकक र पटाया पुग्न पाएँ । यात्रा रमाइलो रह्यो । रमाइलो यस अर्थमा की म विधिवत विदा लिएर निस्केको थिएँ । काम गर्नुपर्ने थिएन । कलम, डायरी र क्यामेरा साथै भएपनि मैले कतै पनि प्रेस परिचयपत्र देखाएर कुरा गर्नुपर्ने थिएन । एउटा ट्राभल प्याकेजमा सामान्य पर्यटकका हैसियतले घुम्नु थियो । जो गरियो । देखियो, यौनमा आधारीत पर्यटन-उद्योग पनि सम्भव रहेछ । तल अब घुमघामका गन्थन छन् । 

पर्यटनको नौलो संसार  

बलिष्ठ ज्यानका गार्डले पालैपालो हाम्रा हातमा रातो मार्करले लेखिदिए - १० । बाहिर बाफिलो गर्मी, भित्र वातानुकुलित रंगीन संसार । सबैलाई अग्र भागको सोफामा बस्न दिइयो । लागेको थियो- हामीलाई यहाँ कुनै कार्यक्रम हेर्न ल्याइएको होला । किनभने यसअघि हामीले दिउँसोदेखि तीनवटा भिन्नाभिन्नै कार्यक्रम यसरी नै बसेर हेरेका थियौं । चिनियाँ, थाइ र रसियाली सांस्कृतिक कार्यक्रमको डिजिटल सजावटसहितको फ्युजन रहेको अल्केजर शो र दुइवटा यौन कार्यमा उत्साहित गर्ने क्याब्रे पाराका शोहरू ।

तर, यहाँ हामी बसेको अगाडि सीसाको पारदर्शी पर्खालपछाडि लघुवस्त्रमात्रै लाएर रिमिक्क परी बसेका सुन्दरीहरू छन् । उनीहरूका ब्राको बायाँतर्फ छुट्टाछुट्टै नम्बर छ । पाहुना देखेर सबै मुस्काए । केहीले आँखा झिम्क्याए, ओठ चलाए, केहीले 'मलाइ रोज' भन्ने इशारा गरे । सीसामा २५ सय र २ हजार भाट लेखिएको थियो । 'नीलो ड्रेसको २५ सय र रातोको २ हजार । तपाइ जुन छान्नुहुन्छ हामीलाई ट्याग नम्बर भन्नुस्,' हामीलाई बस्न लगाउनेले अर्थ्याए 'तपाइँहरूलाई यहाँको चित्त बुझेन भने माथिका तलाहरूमा पनि यस्तै छ तर, भाउ अलि बढ्दै जान्छ ।' भित्रको शोकेसमा बसेमध्येका केही नेपाली पनि रहेको उनले बताए । तर, गोरा-राम्रा अनुहार, उस्तै नाममात्रको पहिरन देख्ता को नेपाली, को अरु भनेर छुट्याउन सकिदैनथ्यो । 

अरु व्यवहार जेसुकै होस् यो पक्का छ यौनकार्यका लागि भाषाको आवश्यकता छैन । संकेतले काम चल्छ, यहा“ पनि सांकेतिक भाषाले काम चल्न सक्ने अवस्था थियो । हामी थाइल्याण्डको पटायामा थियौं । र, हामी पसेको ठाउँ थियो पीपी बडी मसाज पार्लरको भूइँतला । केही साथी अन्कनाए, केही तुरुन्तै 'हैट कहाँ आइएछ !' भन्दै आत्तिएर बाहिर निस्किए । १० मध्येका आठ साथी बाहिरिएपछि साथी राजेश रौनियार र ममात्रै भित्र भयौं । केहीबेरमै हामीलाई पनि साथीहरुले बाहिर ल्याए । यहाँ नरोकिने, बरु पटायाको समुद्र किनार डुल्ने, कुनै नेपाली रेस्टुरेन्ट खोजेर केही खाने सल्लाह भयो ।

हामीलाई बेलुकी घुमाउँदै यहाँसम्म ल्याउने रेड एप्पल ट्राभल एजेन्सीको गाडीको नम्बर १० थियो, जो हाम्रा हातमा लेखिएका थिए । यो अंकको संयोग बडो गजबको थियो । हामी संख्यामा १० जना थियौं । रातको १० बजेको थियो । हामीमध्ये कसैले शोकेसभित्रका कुनैलाई रोज्दा तिर्ने रकममध्येको १० प्रतिशत गाडीका चालकले कमिसन पाउने रहेछन् । 

निकै कम अंग्रेजी जान्ने चालकले हामीलाई बुझाए 'तपाइ जोजो यहाँ केटी छान्नुहुन्छ, काम सकिएपछि उसले होटल फर्किन यहाँबाट ट्याक्सी सजिलै पाइन्छ ।' आफूलाई चित्त परेको रेट तिर्ने, छानेको नम्बरकी युवतीलाई कोठामा लैजाने, उनले मसाज गरिदिन्छिन् । मन लागे यौन सम्पर्क गर्ने । अनि होटल फर्किने । पटाया आइपुग्ने पुरुष पर्यटकले गर्ने कामको फेहरिस्त उनले बताए । 

पटायामा त्यो हाम्रो दोस्रो दिन थियो । औपचारिक घुमघाममा जानुअघिको बिहान हाम्रो गाइड नीनाले यहाँ सुरक्षित घुमघाम, मसाज र यौनकार्यको आनन्द लिने तरिका बताएकी थिइन । उनले भनेकी थिइन 'सस्तो भनेर जतासुकै नजानुस् । लुटिने डर हुन्छ । बाटोमा देखिने रेटको बोर्डभन्दा हामीले लिने चार्ज केही बढि नै हुन्छ तर, सुरक्षित ठाउँमा पुर्‍याउँछौं ।'

०००

संवैधानिक राजातन्त्र रहेको दक्षिणपूर्वी एशियाली देश थाइल्याण्डको भ्रमण अघि नै यसका बारेमा खोजेर केही कुरा पढेको हो । १५६८ वर्ग किमी क्षेत्रफल, ७५ प्रान्त र करीब ७ करोड जनसंख्या रहेको यो मुलुक शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्योगव्यापार र पर्यटनमा अग्रणी छ । यहाँ बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले व्यापार विस्तार गरेका छन् । ९३ प्रतिशत बौद्ध धर्मावलम्बी, कुल जनसंख्यामध्ये राजधानी बैंककमा मात्रै १३ प्रतिशतको बसोबास छ । यहाँका रेड लाइट एरिया संसारमै चर्चितमध्ये पर्छन् । सरकारले नै अनुमति दिएर चलेका रेडलाइट एरियाबाहेक पनि दिनमा करीब तीन हजार हाराहारी युवती देहव्यापारका लागि बैंकक आइपुग्ने यहीँका होटलव्यवसायीले बताए ।  मेट्रो रेल र पानीजहाजको यात्राबाहेक नौलो लाग्ने कुरा यहाँ मोटरसाइकललाई ट्याक्सीको रूप दिएर यात्रुलाई गन्तव्य पुर्‍याउने पेशा आफैंमा उदेक लाग्दो देखियो । अतिथिलाई कसरी हुन्छ सेवा दिने र साटोमा आउने आम्दानीको तरिका जानेकाहरू देख्ता पोखरालगायत हाम्रा पर्यटकीय केन्द्रले सिक्नुपर्ने धेरैथोक रहेछन् । 

पूर्वमा लाओस्, कम्बोडिया, दक्षिणमा मलेशिया र पश्चिममा म्यानमार छिमेकी रहेको यो मुलुकले पटायाबाट पानीजहाजको छोटो यात्रामा कोस्टल बीच पुर्‍याउने, मोटरबोटमा डोरी लगाइएका प्यारासुटको छोटो उडान र वाटर-बाइक कुदाउन लगाएर उठाइने शुल्कको तरिका यहाँ गजबको रहेछ । समुद्रको सफा देखिने नुनिलो पानीमा नुहाउनेको बग्रेल्ती भीडमा हामीले भेटेमध्येका अधिकांश भारतीय थिए । उडीसाबाट सपरिवार घुम्न आइपुगेका ५५/६० वर्षका एकजनासँग छोटो कुराकानी भयो । उनले बताए- कोलकाताबाट २० हजार भारू बोकेर घुम्न निस्केका इण्डियनका लागि थाइल्याण्ड मितव्ययी घुमघामका लागि उचित गन्तव्य छ ।

धेरै भारतीय पर्यटक आउने भएकाले बैंकक र पटायाका बाटाहरूमा फाटफुट हिन्दी बोल्ने थाइहरू भेटिने मात्रै होइन पंजाबी, बंगाली र दक्षिण भारतीय परिकारका रेस्टुरा पनि भेटिने रहेछन् । भारतीय खानाका रेस्टुरामध्ये हामी पुगेकाहरूमा सञ्चालक भारतीय नै भेटिए । त्यसमा काम गर्ने केही नेपालीभाषी पनि । बर्माका करीब सात लाख आप्रबासी थाइल्याण्डमा छन् भन्ने सुनिएपनि नेपाली बोल्नेमध्येका धेरैले आफूलाई बर्मेलीका रूपमा परिचय दिन चाहेनन् । फुटपाथमा पसल थापेका, नेपाली बोल्नेहरूसँग किनमेलमा आफ्नै भाषामा संवाद भएपनि उनीहरू नेपाल बारे सोध्न उत्सुक भेटिएनन् । भेटिएका केही उत्साही नेपालीभाषी युवकमध्ये धेरैजसो अरूका पसल, प्रतिष्ठानमा काम गर्न बसेकाहरू थिए । 

बैंकक, फाइथाइ पेचबुरी रोडको एउटा भारतीय रेस्टुराका कामदार रामुले पहिले हिन्दी बोले । पछि नेपाली भन्ने थाहा भएर हामीसँग नेपाली बोले । 'यहाँ जेजे किनमेल गर्ने हो त्यो ठाउँ थाहा पाइएन भने हराइन्छ,', उनले भने, 'लत्ताकपडाको बेग्लै, इलेक्ट्रोनिक्स समान बेच्ने बेग्लै छन् ।'

०००     

गुगलमा खोज्दा काठमाडौं र बैंककको दूरि २२ सय २० किमी देखाउँछ । हामी भने काठमाडौंबाट सोझै थाइ एयरमा त्यहा“को यात्रा गर्न सकिने भएपनि मितव्ययी 'ट्राभल प्याकेज' खोज्दा रुटका लागि भारतको बाटो रोज्न पुग्यौं । खर्चका हिसाबले यो केही कम लाग्ने रहेछ । पूर्व मेची सिमानाको काँकडभिट्टाबाट करीब १८ किमी दूरिको बागडोग्रा । त्यहाँबाट ५५ मिनेटको उडानमा कोलकाता र त्यहाँबाट २ घण्टा १५ मिनेटको अर्को उडानपछि बैंककको सुवर्णभूमि एयरपोर्ट ।

राति २ बजे कोलकाता छाडेका हामीहरू विहान हुने हुने बेला बैंकक पुग्यौं । बत्ती झिलीमिली थिए । त्यहाँबाट ट्राभल एजेन्सीको गाडीले १ सय ४७ किमी दक्षिणपूर्वको पटाया पुर्‍याउँदा अझै विहान भइसकेको थिएन । तर, पटायाका सडकमा खानेकुराका स्टलहरू खुल्लै थिए । केही पसल रातभरि चल्ने रहेछन् । मौसम विराटनगरको भन्दा खासै फरक थिएन । ३४/३५ ड्रि्री तापक्रम । गाडी, होटल, पसल सबैतिर एयरकन्डिसनको चिसो । 

होटल पुगेर लगेज बिसाएपछि घुम्न निस्किएका हामीहरूले खानेकुरा सडकमा बेच्न राखेको देखेपनि भाषा नजान्दा खान हुने हो वा होइन भन्ने थाहा पाउन सकेनौं । एउटा पसलमा समुद्री जीवका परिकारसँगै भात र अनेकथरि खानेकुरा थिए । तर, पसल चलाउने महिलाले 'थाइबाहेक अरू भाषा आउँदैन' भनेपछि संवाद असहज भयो । स्ट्रीटका खानेकुराका पसलहरूबाट बेग्लै प्रकारको गन्ध आउने । अलिपछि थाहा भयो त्यो माछाको तेलको गन्ध रहेछ । यहाँको बजार बिहान गर्मि हुने भएकाले अलि ढिला खुल्ने रहेछ । दिउँसो २ बजेदेखि खुल्न सुरू भएर रातभर चहलपहल । मसाज सेन्टर बाहिर हुलका हुल केटीहरूले बोलाउने र मसाजको रेट बताउने रहेछन् । यहाँ ट्याक्सीचालक होस् वा होटलका गार्डहरू, सबैले आगन्तुकलाई ' वान्ट टु गो मसाज ? बुम बुम ?' सोध्ने रहेछन् । मसाजमात्रै गराउने वा अर्थोक पनि गर्ने भन्ने त्यो आगन्तुकको रुचिमा भर पर्ने रहेछ ।

०००

ट्राभल प्याकेजमा पुग्नेहरूको यात्रा सीमित क्षेत्र र समयलाई ध्यानमा राखेर मात्रै हुन्छ । हामी जहाँ जान भनेर आयौं, त्यहाँका लागि पहिलो केही खास क्षेत्र हेर्नैपर्ने गरि तालिका बनाइएका थिए । दोस्रोमा हामीलाई खुला घुमफिरका लागि धेरै समय खाली थिएन । पहिला तीन दिन पटाया घुम्ने, चौथो र पाँचौ दिन बैंकक । आइपुगेपछि मात्रै थाहा भयो घुम्न सकिने ठाउँ धेरै रहेछन्, हामीसँग समय सीमित । यात्रा बस, ट्याक्सी वा रेल जेमा गरेपनि सजिलो अनुभव हुने । तर, संवाद कतै-कतै असजिलो । धेरै ठाउँ थाइ भाषामात्रै बोल्नेहरू भेटिँदा उनीहरूले बनाएका नौला पाराका खानेकुरा खान हुने हो वा होइन भन्ने थाहा पाउनै गाह्रो । हामी बिहान-बेलुकी भात खाने बानी परेकाहरूलाई बसेको होटलले बिहान उपलब्ध गराउने ब्रेकफास्टकै भरमा हिड्न पर्ने देखियो । बिहानै बेस्सरी खान हामीलाई कसरी रुच्नु । जति सकिन्छ खाने, दिउँसो बाटाउँदी भेटिने फास्टफुड किन्दै-खाँदै हिड्ने । 

बसेको होटलमा धेरै संख्या भारतीय पर्यटकको थियो । होटल परिसरमा आधुनिक पहिरनमा ग्राहक खोज्दै गरेका युवतीहरू कुरो मिलाउँदै लिफ्ट उक्लिरहेका थिए । गार्डले बताए - 'बजार र चहलपहल नभएको अलि सुनसान जस्तो लाग्ने गल्लीमा एक्लैदोक्लै नजानुस्, तेस्रोलिंगीले लुट्छन् । केटीजस्तो लाग्ला र, रोकिनु होला, तिनले पर्स-पैसा लुटेका घटना बारम्बार हुन्छन् ।'

हुन त हामीले हेरेको तीमध्येका दुइवटा शोहरू तेस्रो लिंगी नै धेरै भएकाहरू थिए । अल्केजरको शो सकिएपछि हलबाट बाहिरिँदा कलाकार दर्शकसँग फोटो खिचाउन परिसरमा निस्किएका थिए । जसले आफूसँग फोटो खिचाउँछ, भनिहाल्थे- 'मनि मनि ।' पैसा दिइहाल्नुपर्ने । उनीहरूको पहिरन र भेषभूषा केटीका थिए, बोली पुरुषको । रसियन शोमा पनि धेरै तेस्रोलिंगी थिए । ज्यनमा माथिल्ला वस्त्र फुकाल्दा महिला ठानिनेहरू, तलका लुगा फुकालेर देखाउँदा पुरुष अंग भएका ।  

पटायाको बीचरोडस्थित बेडरक रेस्टुरामा भेटिए धरान र दोलखा घर बताउने केही नेपाली । त्यसअघि हामी एउटा '५० भाटमा ड्राफ्ट बियर' लेखेको रेस्टुरामा पसेका थियौं । पोखरामा एउटा त्यस्तै रेस्टुरा छ, जसले ड्राफ्ट बियर अर्डर गर्दा एउटा बडेमानको जगमा ल्याएर दिन्छ । तीन गिलास बियर हुन्छ । त्यही सम्झेर पसियो । तर, यहाँ एक गिलासमात्रै दिने रहेछ । मलाइ बियर त्यति निको लाग्दैन । कारण- भुँडीमा स्पेस बढि लिने, काम कम गर्ने । बरू त्यसको साटो एक पेग व्हिस्की नै उत्तम ।

सल्लाह मिलेपछि नाइनास्ती गर्ने कुरा भएन । ड्राफ्ट बियरको रेस्टुरामा हामीले करीब हजार भाट खर्च गर्‍यौं । त्यसपछि बाटामा नेपालीभाषी भेटिएकाले बेडरकमा पुगियो । धरान घर बताउनेले भने 'नेपाली पनि टुरिस्ट भएर घुम्न आएको देख्ता धेरै खुसी लाग्छ ।' यहाँ भेटिएमध्येका दोलखाका सविन पाण्डेले आफू काठमाडौंको सांग्रीला होटलमा काम गर्दागर्दै यहाँ आइपुगेको बताए । 'मलाइ ल्याउने साहुसँग तीन वर्षको कन्ट्रयाक्ट सकिएपछि मैले साथीसँग मिलेर दुइटा रेस्टुरा खोलेको छु,', उनले भने, 'ती भइकन पनि म यो बेडरकमा पनि काम गर्छु ।' थाइल्याण्ड आउने धेरै नेपाली होटलको सेफका रुपमा काम गरिरहेको भेटिने उनले बताए । उनको पार्टनरले थाइ केटी बिहे गरेकाले सजिलो भएको सुनाए । 'यहाँ काम गर्ने सरकारी अनुमतिका लागि लाग्ने शुल्क तिरेर वैधानिक रूपमा बस्नेले राम्रो कमाइ गर्नैपर्छ,', उनले भने, 'थाइहरू आफैं मिहिनेती छन्, काम गर्ने मान्छे चिन्छन् । टुरिज्ममा काम गर्ने वातावरण छ ।' व्यवसायीले तिरेको करको हिसाब गर्दा सरकारप्रदत्त सुविधाहरू उल्लेखनीय रहेको उनले बताए । 'सिस्टममा कमजोरी जहाँ पनि हुन्छ तर, यहाँ सिस्टम अलि कडा छ,', उनले भने, 'नेपालीहरूले भारतीय जतिको प्रगति गर्न सकेको अवस्था छैन ।'

पटायाका गल्लीहरू हाम्रा ठमेल र लेकसाइडको झल्को दिने भएपनि यहाँ अन्तर्राष्ट्रियस्तरका हिल्टन लगायतका होटल देखिए । आँखाले नभ्याउने अग्ला भवन, आउजाउका आठ/आठ लेनका सडक, बग्रेल्ती गाडी, ट्राफिक प्रहरीको साटो सीसीटीभी क्यामेरा देखिनु र धूवाँ-धूलो नहुनु हामी घुमन्तेका लागि गजब नै रह्यो ।

०००     

विश्व बैंकको तथ्यांकमा थाइल्याण्डमा बेलाबखतको सुनामी र राजनीतिक अस्थिरताबाहेकका समय पर्यटक आगमन दर उच्च छ । सन् १९९५ मा ६९ लाख पर्यटक भित्रिएको यो मुलुकमा सन् २०१४ मा २ करोड ४८ लाख पाहुना आएको तथ्यांकले देखाएको छ ।पर्यटक आगमन यहाँको आधुनिक वैभव, वातावरण र स्वाथ्योपचारका लागि मात्र छैन । अर्को प्रमुख आकर्षण यौन बजार पनि छ । त्यसो त व्यवस्थित रूपमा लाइसेन्स दिएर सञ्चालित रेडलाइट एरिया बाहेक पनि यहाँ पटाया र बैंककका सडकहरूमा बेलुकी पोल पोलमा अडिएर मोबाइल खेलाउँदै देहव्यापारका लागि उभिनेको भीड उग्र नै हुने रहेछ । त्यसमाथि पटायामा यौन स्वछन्दताको आभाष गराउने थुप्रै प्रकारका शोहरू नाटकघरमा हेरे जसरी नै प्रदर्शन हुने रहेछ । पटायाबाट बैंकक फिरेपछि हाम्रा लागि फिर्नुअघिका १४ घण्टा फुर्सदिला थिए । यो समय हामीले आफैं टिकट लिएर मेट्रो रेलको सफर र किनमेलमा बितायौं । पटाया र बैककको यात्रा गरेपछि मात्रै थाहा भयो - हामीले फुकेट छुटाएछौं । त्यहाँ जानुपर्ने रहेछ । फुकेट हाम्रो प्याकेजमा थिएन । बैककमा केही नेपाली सपरिवार भेटिए । उनीहरू मलेशिया, सिंगापुर घुमेर आइपुगेका थिए, तीन देशको ट्राभल प्याकेजमा ।  

बैंककमा हाम्रा गाइड पोले नहेरी नहुने भन्दै केही धार्मिकस्थल र व्यापारीक केन्द्र घुमाए । फायाथाइको जेम्स ग्यालरी र वाट टिमिट भनिने गोल्डेन बुद्धको मन्दिर यिनमा भीडभाडको क्षेत्र थियो । ग्यालरीमा बहुमूल्य धातु र पत्थर जडित गहना बिक्रीका लागि राखिएका थिए । तिनको मूल्यसूचि अनुमानभन्दा निकै महंगा पनि थिए । जेम्स ग्यालरीमा हामीले केही किनेनौं ।  

झण्डै १० फीट कदको ५५ सय किलोको बुद्धको सुनौलो मूर्ति रहेको वाट टिमिट मन्दिरका गजुर र छानाहरू सबै सुनौला थिए । यहाँ बग्रेल्ती पर्यटकमात्रै होइन, बुद्ध अर्चनाका लागि भेला भएका थाइ नागरिकको पनि घुइँचो लाग्ने रहेछ ।

०००

बैंककबाट कोलकाताहुँदै बागडोग्रा भएर काँकडभिट्टा आइपुगियो । हामीलाई बागडोग्राबाटै थाइल्याण्ड लैजाने-फिराउने इण्डिगो एयर थियो । यसो भनुम खासमा त्यसको सीट एसी डिलक्स बस जतिको गतिलो चाहि थिएन । तर, उडानका लागि तोकिएकै समयमा उडेको-अवतरण गरेको थियो ।  

बैंकक एयरपोर्टको ड्युटी-फ्री पसलमा हामीमध्येका केहीले लिकर्स किनेका थियौं । सुवर्णभुमि एयरपोर्टमा तिनलाई 'ह्याण्ड-क्यारी' मा लैजान भनियो । कोलकाताबाट बागडोग्राको डोमेस्टिक फ्लाइटमा एयरपोर्टमा सुरक्षा कर्मचारीले 'ह्याण्ड-क्यारी' मा लान नमिल्ने, बरू 'लगेज' मा हाल्न भने । त्यसै गरियो । देश फरक, नियम फरक । बागडोग्राबाट भारत-नेपाल दुवैका सीमा सुरक्षा अधिकारीले हाम्रा ब्याग चेक गरेनन् । हामी काँकडभिट्टा भंसार भएर पूर्व-पश्चिम राजमार्ग विराटनगर आइपुग्यौं । फिरेर मलाइ यात्राका बारेमा केही लेख्न मन लाग्यो । पटाया र बैंककमा जेजे देखियो, तिनलाई गुगलमा सर्च गर्दा सबैका तस्विर र विवरण हेर्न पाइनेगरि राखिएका रहेछन् । 

अल्केजर शोमा क्यामेरा लैजान र फोटो खिच्न निषेध थियो । त्यसो त मैले 'फोटो खिच्न नपाइने' भनिएका कुनै पनि शो हेर्न जाँदा क्यामेरा बोकिँन । मलाइ फोटो खिच्न इच्छा थिएन, खिचेर जित्नुपर्ने पनि केही थिएन । पछि केही लेखौं भन्ने लाग्दा फोटो चाहियो ! कथाले माग्यो । मैले वेवसाइट हेरेर अल्केजरलाई इ-मेल लेखेँ । मलाइ जवाफ आयो - 'छुट्टै फोटो पठाउन सक्दैनौ । हाम्रो वेवसाइटमा भएका फोटा डाउनलोड गर्न सकिन्छ ।' मैले त्यही गरेँ । अखबारमा त्यो साइटबाट साभार गरिएको एउटा फोटो चलाइएछ । काम चलिगो । ठीकै छ । 

परम्परा धान्दै चुल्याजुका जेरी

  बर्माबाट इलम लिएर फिरेका पोखराको भीमसेनटोलका सिद्धिलाल चुल्याजुले बिस. १९९० मा खोलेको पसलको परम्परालाई उनका सन्तानले निरन्तरता दिएका छन् । अन्तका मिठाइ पसलेका तुलनामा पोखरेली चुल्याजु स्वाद पृथक छ ।  

सेलरोटी पकाउने जसरी नै गिल्याइएको चनाको बेसन वा मैदालाई तेलमा पकाएर झिकिने, अनि चिनीको पाकमा डुबाएपछि बनाइनेमध्येको एउटा परिकार नचिन्ने शायदै होलान् । कतै जेरी, कतै जुलेबी भनिने यो परिकार यदि पोखरामा आएर खाइयो भने तराइका कारिगरले बनाएभन्दा पृथक आकार र रंगको भेटिनेछ । न कुनै अतिरिक्त रंगको मिश्रण, न तराइमा बनाइने राता-राता पातला जस्ता । यहाँको जेरी फूल आकारको अनौठो छ । उपमहानगरमा भेटिनेमध्येको भीमसेनटोलका चुल्याजु परिवारको मिठाइ पसल पुरानो हो ।

चाडबाड सुरू भएयता यो पसलमा आएर जेरी किन्ने धेरै छन् । दसैंमा भेला भएपछि चुल्याजुका पसलका मिठाइ ल्याएर खानु बितेका यहाँको भैरव, गणेशटोल, नालामुख, भीमसेनस्थानका धेरै परिवारका लागि भेटघाटको सुखद संयोग बनेको छ । 

पसल यतिबेला पा“च भाइ चुल्याजुमध्येका कान्छा ५० वर्षीय राजकुमार र उनकी जीवनसंगिनी दयालक्ष्मीले सम्हालेका छन् । मुख्य बजार क्षेत्रबाट विन्ध्यवासिनी मन्दिर जाने बाटोमा पर्ने पसल कुनै अत्याधुनिक शो-केस, खानेबस्ने टेबुल कुर्सी आकर्षक सजावट भएको भने छैन । तीनवटा ग्यास चुला, तिनमा खानेकुरा पकाउँदा निस्कने वाफ-धुँवा बाहिरिने ठाउ“मा आधुनिक पाराको टीनको भान्से-चिम्नी । केही टेबुल-कुर्सी सामान्य खालको काठको पुरानो शो-केस । हेर्दा सामान्य लाग्ने भएपनि उपमहानगरभरि चुल्याजुका मिठाइको ख्याति निकै छ । 'पुरानो पसल हो, हामीले बिस्तार गरेर सजावट नगर्नुको पनि कारण छ,' राजकुमारले भने 'यहाँ बसेर खानेभन्दा अर्डर दिएर जेरी, गजा-खस्टा, लालमोहन र एैंठे घर लैजाने धेरै हुन्छन् । बसेर खाने धेर नआउने ठाउँमा सजावटको के काम ।'

मल्लकालमै पोखरा आउने नेवार परिवारको इतिहास छ, जसले यहाँ व्यापार थाले । आफ्ना संस्कृति जोगाए । भक्तपुरबाटै आएमध्येको एउटा परिवार चुल्याजु पनि हो । भारतीय र ब्रिटिस सेनाको भर्तीमा गएर लाहुरे बनेका साथीहरू देखेका २९ वर्षीय सिद्धिलाल चुल्याजुलाई पनि रहर लाग्यो । १९८५ मा घर छाडेर हिँडे । भर्ती त हुन सकेनन् तर, उनले पाँच वर्ष बर्मामा बिताएपछि घर फिर्दा एउटा गरिखाने इलम लिएर आए । इलम थियो- मिठाइ बनाउने । भुत्ते भनिने सिद्धिलालले स्थानीय साहु चन्द्रबहादुर बाटाजुबाट ऋण लिएर विस १९९० मा नालामुखचोकमा पसल खोले । नाम चल्यो- भुत्तेको मिठाइ पसल । उनले छिटै ऋणमात्रै तिरेनन्, पसलको आम्दानीले उनका सन्तानको सुखी जीवनका लागि मार्ग सरल बनायो ।

कुनै समय यही मिठाइ पसलका बारेमा लेख लेखेका स्थानीय अष्टमान प्रधानांग भन्छन् 'हामीले केटाकेटीदेखि देखेको, मिठाइ खा“दै आएको पसल हो भुत्तेको ।' उनका अनुसार सिद्धिलालका समकालीन नभेटिने भएकाले उनका बारेका धेरै कुरा खोज्न सजिलो छैन । 'यति हो त्यो जमानामा नाम चलेका यस्ता मिठाइ पसले थिए, जो आफैं मालिक आफैं कालिगढ थिए,', उनले भने, 'उनी मिजासिला, ग्राहक रिझाउने खालका थिए ।' आफ्नो कामबाहेक उनी समुदायको परम्परागत बाह्रभैरव नाचका एउटा कलाकार पनि थिए ।

२०१५ सालमा राजा महेन्द्र पोखरा आएका थिए । र्सवज्ञमान प्रधानांग त्यसताका उद्योग वाणिज्य संघ सभापति थिए । उनले राजाको स्वागतमा नगरमा दुइ सयवटा हाराहारी स्वागतद्धार बनाउन लगाए । ती द्धारमध्ये एउटाले निकै चर्चा पायो । महेन्द्रले ती बनाउनेलाई लेकसाइडको रत्नमन्दिरमा बोलाए र, तिनको हातबाट बनेका परिकार तत्कालीन राजपरिवारले चाखे । सिद्धिलालले सेलरोटी र जेरीको स्वागतद्धार बनाएका थिए, जो त्यसताका सबैका लागि अनौठो थियो । 

परिस्थितिका कारण सिद्धिलालले तीनपटक विवाह गरेका थिए । जेठीबाट दुइ छोरी, माइलीबाट एक छोरा र कान्छीबाट चार छोरा भए । २०२७ सालमा उनी दिवंगत भएपछि छोराहरूमध्ये केहीले अल्पकाल पसल हेरे । अन्ततः पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा नेवि संघको राजनीतिमा चाख राख्ने कान्छा छोरा राजकुमारले जिम्मेवारी लिए । आइए पढ्दा उनी डेढ महिना थुनामा पनि परेका थिए । तर, पसलको जिम्मेवारी लिएपछि पढाइ छुट्यो । हातमा आयो मिठाइ बनाउने जिम्मेवारी । 

यतिबेला राजकुमार र दयालक्ष्मी दिनहुँ पसलमा मिठाइ बनाइरहेका भेटिन्छन् । 'हामी धेरै अर्डरको काम गर्र्छौ,' दयालक्ष्मीले भनिन्, 'पुरानो पसल भएकाले ग्राहक पनि पुरानै छन् ।' उनका अनुसार समान्यतया दिनको सरदर ६ हजार रूपैयाँ हाराहारीका परिकार बनाइन्छ । अर्डरका बेला दिनमा २० हजार बराबरीका मिठाइ तयार पार्ने गरिएको छ । जमानामा पुरी, तरकारी र चिया पनि बेच्ने भुत्तेको मिठाइ पसलले अहिले जेरी, गजा-खस्टा, लालमोहन र एैँठेमात्रै बनाउँछ । 'हामी रंग हाल्दैनौ, एक किलो मैदाको मुश्किलले ३० वटा बन्छ,', उनले भनिन्, 'त्यसैले धेरै डिमान्ड जेरीकै हुन्छ । हामी जेरी नै धेरै बनाउँछौ । यहीँ बसेर खानेभन्दा लाने धेरै हुन्छन् ।'

राजकुमारको भागमा जिम्मेवारी आएपछि भुत्तेको त्यो पुरानो पसल नालामुखबाट आफ्नै जमिनमा केही पर भीमसेनटोलमा सर्‍यो । सिद्धिलालले पसल थाल्दा सडकहरू बनिसकेका थिएनन् । तराइबाट मैदा, चिनी र बागलुङर्-पर्वतबाट घ्यु झिकाउँथे । 'बुवाको पालाभन्दा अहिले सजिलो छ, फोन गर्‍यो । मैदा, चिनी, सूर्यमुखी तेल घरमै आइपुग्छ,' राजकुमार भन्छन्, 'बुवाको ख्यातिले अहिलेसम्म हाम्रो पसल चलेको छ । समयअनुसार स्वाद फरक परेर ग्राहक भाग्लान् भन्नुपरेको छैन ।' उनको पसलबाट धेरै बिक्री हुने जेरी नै हो । यसबाहेक अन्त सजिलै नभेटिने गजा-खस्टा र एैँठे बेलायत र हङकङ जानेहरूले किनेर कोसेली लैजान्छन् । राजकुमारका १९ र १७ वर्षका छोराछोरी पनि फुर्सद मिलाएर पसलमा सघाउँछन् । तर, चुल्याजु परिवारको यो पसललाई भविष्यमा पछिल्ला पुस्ताले निरन्तरता देलान् भन्नेमा राजकुमार ढुक्क छैनन् । 'हेर्दा मिठाइ तर, बनाउन सीप चाहिन्छ, जो सजिलै जानिंदैन, काम गर्ने राख्दा टिक्दैनन्,' उनले भने, 'हामीले सकुञ्जेल चलाउने हो । भविष्यमा के होला कसले जानेको छ र ।'

(१९ असोज २०७३, कान्तिपुरको भित्री पानामा प्रकाशित /  ब्लगमा संग्रहका लागि थोरै थपथापसहित)

रोगीका लागि फेरिनै सकेन समाज

लागूऔषधको बढ्दो प्रयोग 

'बाउ र दाजु बाहिर थिए, सोझी आमालाई जे भने नि पत्याउँथिन्', उनले आफ्ना कुरा सुनाइन, 'मलाई केटी साथीका संगत मन नपर्ने । केटा साथी, चुरोट र रक्सी मन पर्दापर्दै कहिले ड्रग्स लिन थालिएछ, पत्तै भएन ।' 

पोखराको सीतापाइलास्थित नौलो घुम्तीको सुधार तथा पुनर्स्थापना गृहमा चन्द्राले आफ्नो बारेमा सुनाउने पालोमा बोलेकी थिइन । उनले भनिन् 'तर, म यहाँ आएपछि सुध्रिएँ । अब मलाई पुराना कुराले पछुतो लाग्छ ।' सुधारगृहमा आएर लागूऔषध छाडेका दिनलाई पुनर्जीवन मिलेको मानेर जन्मदिनका रूपमा मनाउने गरिएको छ । यहाँ हाल २० महिला र ३० पुरुष छन् । आकर्षक पाराले सजाइएको केक काटेर मनाइएको जन्मदिनमा यहाँबाट सुध्रिएर घर फिरेका १५ जनाले आफ्ना अनुभव सुनाए । तिनैमध्येका छबिले आफू सुध्रिएको २७ महिना लागेको सुनाउँदा सबैले ताली पिटे । केहीले आफ्ना अनुभव सुनाउँदा भावुक पनि भए । उनीहरूमध्ये धेरैको भनाइ लागुऔषध छाड्छु भनेर सुधार केन्द्रबाट निस्किएपछि जीवनको असल संघर्ष सुरू हुन्छ भन्ने रह्यो ।

पोखरा उपमहानगर भारतीय सीमाना नजिक छैन, न त चीनको सिमाना नै यहाँबाट नजिक छ । तर, लागूऔषधको ओसारपसार र प्रयोग दक्षिणका कुनै सिमावर्ती शहरका तुलनामा यहाँ कम छैन । यसको पुष्टि प्रहरीको तथ्यांकले पनि गर्छ । गत वर्ष लागूऔषधका ८९ मुद्दामा प्रहरीले ६ महिलासहित १ सय ५८ जनाविरुद्ध कारवाही चलाएको थियो । चालु वर्ष २०७२/७३ का १० महिनामा नयाँ मुद्दा संख्या ६१ पुगेको छ । पक्राउ परि कारवाही चलाइएकाहरूमा सात महिलासहित एक सय दुर्इजना पुगेका छन् । यी अवधिमा बरामद लागूऔषधको परिमाण पनि उल्लेख्य छ । 'सीमावर्ती शहरमा ओसारपसारका केस धेरै होलान् । यहाँ त युजर धेरै छन्', कास्कीका प्रहरी निरीक्षक गणेश बमले भने, 'युजरले भनेजति पैसा हाल्न सक्ने भएकाले यहाँ ड्रग्स ल्याएर बेच्ने र खाने घट्दै घटेनन् ।' उनका अनुसार बढ्दो शहरीकरण र आधुनिकतासँगै किसोरकिसोरीको जिज्ञासू उमेर र सम्पन्नताले लागुऔषधको लत बढाएको अवस्था छ । 'यो पुरै निर्मुल कसरी हुन्छ भन्दा पनि न्युनीकरण कसरी हुन्छ भन्नेमा लाग्नुपर्छ', उनले भने, 'लागूऔषध नखाउन भनेर परिवार र समाज सचेत नभएसम्म समस्या यस्तै नै रहिरहने अवस्था छ ।'

जिल्ला प्रहरी कार्यालय कास्कीले हेर्ने मुद्दामा र्सवाधिक संख्या लागूऔषधकै छ । प्रहरीले चालु वर्षामात्रै एक इरानी र एक जर्मन नागरिकविरुद्ध पनि लागूऔषधका मुद्दामा कारवाही गरेको छ । उपमहानगरको आम्दानीको ठूलो हिस्सा पर्यटन व्यापार र वैदेशिक रोजगारीले ओगटेको छ । यी व्यवसायमा रहेका परिवारमा सन्तानको लालनपालनमा ध्यान दिनुपर्ने समय अभिभावकसँग कम हुने भएकाले कतिपय परिवारका युवापुस्तामा ड्रग्सको लत हट्न सकेको छैन । गृह मंत्रालय र केन्द्रीय तथ्यांक विभागले २०६९ मा गरेको एउटा सर्वेक्षणले त्यसबेला कास्कीमा लागूऔषध प्रयोगकर्ताको संख्या पाँच सय तीन महिलासहित छ हजार नौ सय १७ रहेको देखाएको थियो । यिनमा सूइबाट लागुऔषध लिनेको संख्या ६० प्रतिशत रहेको उक्त तथ्यांकमा छ । 

यसै क्षेत्रमा लामो समयदेखि काम गर्दै आएको कम्युनिटी सर्पोट ग्रुपका कार्यक्रम संयोजक दिलीप गुरूङका अनुसार गृहको उक्त तथ्यांकपछि पनि संख्या घटेको छैन, बरु बढेकै छ । सरकारीतवरबाट लागूऔषधको ओसारपसार र प्रयोग निरुत्साहित गर्न कुनै पनि प्रभावकारी कार्यक्रम नआउनु दुखद रहेको उनले बताए । 'प्रहरीले पक्राउ गर्नेबाहेकका कुनै पनि चेतनामुलक कार्यक्रम भएनन्, गैरसरकारी संस्थाको कार्यक्रममा मात्रै भर गरेर यसको रोकथाम हुने देखिँदैन', उनले भने 'अभिभावक बाहिर रहनु, केटाकेटीमा परिवारको नियन्त्रण नहुनु र साथीसंगत लती बनाउने ठूलो कारक यहाँ देखिएको छ ।' आफ्ना स्कुल-कलेज जाने उमेरका नानीहरू के गर्दैछन्, उनीहरूको संगत कस्तो छ, उनीहरूको रुचि केमा छ भन्ने अभिभावकले ध्यान दिएमात्रै पनि लागूऔषधको बाटोबाट रोक्न सकिने उनले बताए । 'सरकारबाट चेतनामुलक कार्यक्रम त आएन आएन, समाज जसरी परिवर्तन हुन सक्नुपर्ने थियो, त्यो पनि भइदिएन', उनले भने, 'रिह्याब (सुधार केन्द्र) मा बसेर फर्किएकाहरू फेरि किन ड्रग्समा फँस्छन्, उनीहरूलाई कसरी रोक्ने भन्नेमा परिवारमात्रै होइन समाजको पनि सकारात्मक भुमिका जरुरी छ ।' 

त्यसो त उपमहानगरपालिका भित्रमात्रै लागूऔषधको लत छुटाउन १० वटा सुधारगृह सञ्चालनमा छन् । सबैमा आफ्नो लत सुधार्न भर्ना भएकाको संख्या उल्लेख्य छ । नगरका सुधारगृहमध्ये दुइवटामा महिलाका लागि पनि व्यवस्था छ । यहाँ मुलुकका विभिन्न जिल्लाबाट सुध्रन चाहने भर्ना छन् । सुधारगृहहरूलाई केही समय यहाँ बसेर घर फिरेकाहरू सामान्य जीवनमा कसरी फिर्लान् भन्ने चिन्ता रहिरहने नौलो घुम्तीकी कार्यक्रम संयोजक मना ज्ञवालीले बताइन । 'रिह्याबमा पहिलो चरणमा तीन महिना राख्ने हो, त्यसपछि उनीहरू घर आउँदैजाँदै गरेर पनि आफूलाई सुधार्न सक्छन्', उनले भनिन्, 'घरपरिवारले हिम्मत दिएर मनोबल बढाइदिए लागूऔषध छाड्न मन बनाएकाहरू सुध्रन धेरै समय लाग्दैन । तर, धेरै परिवारलाई फुर्सद हुँदैन, समाजले जिस्क्याउन छाड्दैन ।' लागूऔषधको लत लागेकालाई 'रोगी' मानिने भएकाले उसको सुधारका लागि सुधारगृहको एक्लो प्रयास कहिल्यै पर्याप्त नहुने उनले बताइन । 'जसरी स्कुल-कलेज र अस्पतालको संख्या बढेको छ त्यसरी नै ड्रग्स युजर पनि बढेका छन्', उनले भनिन्, 'यसलाई गम्भिर समस्या मानेर सुध्रन चाहनेलाई समाजले सघाउनुको विकल्प नै छैन ।' आफ्ना परिवारका सदस्यलाई सुधारगृहमा ल्याएका थोरै परिवारमा मात्रै गम्भिरता पाइएको उनले बताइन ।

(१८ जेठ २०७३, कान्तिपुरमा प्रकाशित । संग्रहका लागि) 

अस्पतालको सेवा पाउनै सास्ती

दुइ महिनादेखि घाँटी झमझमाउने, कहिलेकाही जरो आउने भएपनि रातिको चौकीदारीको काम गरिरहेका ६१ वर्षीय कुलबहादुर परियारलाई निकै गाह्रो भएर आयो । उनले चौकीदारी गर्ने रेस्टुराकी सञ्चालिका र परिवारले 'उपचार गर्न अस्पताल जानुपर्छ' भनेपछि उनी आइतवार पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पताल पुगे । 

करीब आधा घण्टा लाइन लागेर २५ रूपैयाँको पूर्जि बनाए, डेढ घण्टा पालो कुरेपछि हाडजोर्नी विभागका डाक्टरलाई आफ्नो शिकायत बताउन पाए । डाक्टरले पूर्जीमा 'एक्स-रे' लेखिदिएपछि काउन्टर फिरेर लाम लागे । शुल्क चार सय बुझाए र, 'एक्स-रे' शाखामा पुगे । त्यहाँको पालोमा चार घण्टा बसे । रिर्पोट हात परेपछि उनले देखाउन चाहेको हाडजोर्नी विभाग बन्द भइसकेको थियो । 'डाक्टर गइसकेछन् । देखाउन पाइएन', साँझ अस्पतालबाट घर फिरेका उनले भने, 'म विहान १० बजे पुगेको । यति धेरै पालो कुर्दाकुर्दै रिर्पोट हातमा आउँदा फेरि देखाउँनै पाइएन ।' स्याङ्जाको अर्जुनचौपारी ६ का परियार धेरै वर्षघि पोखरा झरेका हुन् । उनले केही परे उपचारमा जान सजिलो क्षेत्रीय अस्पताल हो । तर, विरामीको चापले उनीजस्ता धेरैलाई शुल्क बुझाउने, पूर्जी बनाउने, रिर्पोट लिने र पुनः चिकित्सक भेटेर उपचार गराउन सजिलो छैन । आइतवारै अस्पतालमा अढाइ वर्षे छोरीलाई जरो आएपछि जँचाएर फिर्दै गरेका मुस्ताङचोकका देवीरमण तिवारीले भने 'पूर्जी बनाउन लाइन, डाक्टरलाई देखाउन लाइन, औषधि किन्न लाइन । अरु त अरु डाक्टरलाई दोहोरो बोल्नसमेत फुर्सत नभएको देख्दा ठीक लाग्दैन ।' छोरीको जरो ननापी, नजाँची परैबाट हेरेर पूर्जीमा औषधि लेखिदिएपछि 'केके खुवाउनु हुन्छ, केके हुँदैन' सोध्दा जवाफै नपाएको गुनासो उनले गरे । 

तिवारी र परियार उपमहानगरभित्रै बस्छन् । यिनीहरूबाहेक पनि क्षेत्रीय अस्पताल पश्चिमका विभिन्न जिल्लामा विरामी उपचारका लागि आइरहने थलो हो । उपमहानगरमा दुइवटा मेडिकल कलेज छन् । निजी क्षेत्रका अस्पताल र उपचार केन्द्र दुइ दर्जनको हाराहारीमा रहेपनि क्षेत्रीय अस्पताल मध्यम र निम्न वर्गीयका लागि उपचारको पहिलो गन्तव्य रहिआएको छ । जहाँ निजी नर्सिङ होमहरू प्रसूति सेवा दिन्छन्, त्यही उनीहरूले शिशु भेन्टिलेटरमा राख्नुपरे क्षेत्रीय अस्पतालमै पठाउँछन् । तर, यहाँ विरामीको चापका तुलनामा सेवा प्रवाहको गति निकै ढिलो छ । बेडकै भर्ना हुनु नपर्ने खालका विरामी धेरैले पूर्जी बनाएकै दिन सबै जाँचका चरण पुरा गरि चिकित्सक भेटेर औषधि लिइ फिर्न पाउनु 'भाग्य चिठ्ठा' परेको मान्नुपर्छ ।

'कोशिश नगरेको भन्ने होइन । दिनको आठ सय हाराहारी विरामी उपचारका लागि आउँछन्, चापका तुलनामा सेवा छिटो दिनु गाह्रो छ', मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट श्रीकृष्ण श्रेष्ठले भने, 'ढिलो भयो भनेर गुनासो पनि आइरहन्छन् । सीमित जनशक्तिमा हामीले उपचार हतार हतारमा कसरी दिने ?' उनका अनुसार १४ वटा विभाग रहेको अस्पतालमा सरकारी दरबन्दी र करारका गरि ८२ जना चिकित्सक छन् । पाँच सय शैय्याको अस्पतालमा हाल तीन सय ५८ सञ्चालनमा छन् । 'पुरानो भौतिक संरचना जीर्ण भएका छन्', उनले भने, 'पर्याप्त बजेट छैन । सुविधा सकभर दिने कोशिश छ तर, विरामीको चापका तुलनामा हामीले सेवाभन्दा बढि गुनासो फेस गर्नुपर्छ ।' मातृ-शिशुका लागि नयाँ भवन निर्माणाधीन रहेकाले बनेपछि त्यससम्बद्ध विरामीलाई सहज हुने उनले बताए । अस्पतालले २ बजेपछि पूर्जीका अतिरिक्त शुल्क चार सय लिएर 'पेइङ क्लीनीक' सेवा दिएको छ । 'त्यो शुल्कमा आधा डाक्टर, २५ प्रतिशत अस्पताल र २५ प्रतिशत सम्बद्ध कर्मचारीको तलबमा जानेगरि धान्नु परेको छ', उनले भने, 'सामान्य ओपीडीको समयमा नभ्याउने विरामीका लागि त्यो सेवा हो तर, सबैका लागि छिटो र सहज सेवा भीड भएकाले पनि गाह्रो छ ।'

२०१२ सालमा सैनिक अस्पतालबाट सुरु भएको सेवा २०१९ मा जिल्ला, २०३२ मा अञ्चल र २०४३ मा मुलुककै पहिलो क्षेत्रीय अस्पतालका रूपमा स्तरोन्नति भएको थियो । स्तरोन्नति त्यतिकै थामिएको भने छैन । यो क्षेत्रीय अस्पताल हाल नामका लागि व्यवस्थापिका संसदबाट गत पुसमा पारित भएर राष्ट्रपतिबाट प्रमाणीकरण भइसकेको पोखरा स्वास्थ्य बिज्ञान प्रतिष्ठान हो । तर, यहाँ न उपकुलपति नियुक्ति भएको छ न कुनै संरचना निर्माण र शैक्षिक क्रियाकलाप सुरु भएको छ ।  

यहाँका एमाले नेता तथा पूर्वस्वास्थ्यमन्त्री खगराज अधिकारीको बलमा प्रतिष्ठानमा नाम परिणत भएपनि कुनै पनि शैक्षिक कार्यक्रम र योजना अस्पतालको हात लागेको छैन । 

सरकारले अघि सारेको सबै क्षेत्रमा एक/एक प्रतिष्ठानको नीतिअनुसार यहाँ योजना आए पोष्टग्राजुयट अर्थात मास्टर डिग्रिमा डक्टर इन मेडिसिन (एमडी) र र्सजरी (एमएस) को पढाइ हुनुपर्ने हो तर, अस्पताल अहिले पनि उपचारबाहेक अध्यापन र परियोजनाको कुनै कार्यक्रममा अघि बढ्न सकेको छैन । अस्पताल विकास समिति अध्यक्ष रामनाथ पराजुलीले भने 'सरकारले उपत्यकाका अस्पताललाई दिने बजेट र बाहिरका अस्पताललाई दिनेमा जहिल्यै विभेद गरेको छ । कसैलाई ५० करोड, कसैलाई मुश्किलले आठ करोड !' अस्पतालको स्तरोन्नति सरकारको नीतिसँग जोडिएको उनले बताए । 'प्रतिष्ठानमा परिणत भएपछि अब विकास समिति खारेज भएको अवस्था हो तर, नाममात्रै फेरिएको छ, अरु केही फेरिएन', उनले भने, 'दरबन्दीका सबै स्वास्थ्यकर्मी संख्यामा पुग्दैनन्, विकास समितिले राखेकाहरूलाई खर्च पुर्‍याउनै गाह्रो छ ।' अघिल्ला वर्षसम्म अस्पतालले आम्दानीबाट केही खर्च जोगाएर संचिति राख्ने गरेको भएपनि यो वर्ष तलबमा गरिएको २५ प्रतिशत बृद्धि विकास समितिलाई धान्न गाह्रो रहेको उनले बताए । 'सबै भवन, संरचना पुराना छन्, ५०/६० वर्ष पुरानोले कहिलेसम्म धान्छ', उनले भने, 'नयाँ पूर्वाधार थप्ने, जनशक्ति बढाउने आदि समयको मागलाई अस्पतालले थेग्न गाह्रो छ ।' 

(३२ साउन २०७३ मा कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित)

पेन्सनले गराउँछ बुबाको सम्झना

प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धसँग नेपालीको कुनै साइनो छ भने पल्टनमा गएकाहरूले वीरगति पाएका, लडेर फिरेका घटनाहरू हुन्। श्रीकुमारी ४ वर्षकी छँदा उनका पिता इटालीमा लडाइँका दौरान मारिएका थिए। यो २८ जुलाई १९१४ देखि ११ नोभेम्बर १९१८ को घटना थियो ।

करिब ५ वर्ष चलेको युद्धमा ९९ लाख ११ हजार सैनिक मारिएको तथ्यांक छ। युद्ध नेपालमा भएको होइन तर पल्टनमा भर्तीको परम्परा सुरु भएको लहरले नेपाली पनि होमिए । तिनै होमिएका मध्ये थिए कास्की विजयपुर डिही गाउँका नैनसिंह गुरुङ । 

भारतमा ब्रिटिस शासन रहेका बेला छैटौं गोर्खा रोयल आर्मीमा भर्ती भएका उनी ८ मार्च १९१६ मा मारिए । उनले वीरगति प्राप्त गरेको खबर घरमा आइपुग्दा छोरी श्रीकुमारी ४ वर्षकी थिइन् । २ वर्षअघि नै उनकी आमाको निधन भइसकेको थियो । मामाले उनलाई बोकेर भारतको लेहरा भनिने ठाउँको सेनाको कार्यालयमा लगे । अधिकारीले त्यसबेला आजीवन मासिक १६ रुपैयाँ पाइने पेन्सनपट्टा थमाए । अहिले उनी १ सय ३ वर्षकी भइन् । बुबा नैनसिंहका विषयमा उनले भनिन्, ‘खै कुनै पनि कुरा सम्झन्ना ।’ ४ वर्षको छँदका घटना कसलाई पो संझना हुन्छ र ? त्यसमा पनि वृद्ध शरीर, ऊर्जासँगै स्मरण शक्ति पनि त घट्छ ।                                            
तिनै श्रीकुमारीको बिहे पनि पल्टनेसँगै भयो । कृष्णबहादुर भनिने पतिराम गुरुङले कान्छी पत्नी बनाएर उनलाई भित्र्याए । सेवानिवृत्त भई घर आएर पोखराको मोहरिया टोलमा उनले कपडा पसल खोलेका थिए । पाँच दाजुभाइमध्ये पतिराम जेठा थिए । उनका सन्तान भएनन् । श्रीकुमारीले काइँला मनवर गुरुङका सन्तानलाई हुर्काइन् । मनवरका २ छोरा, २ छोरी थिए । कान्छी छोरी मधु ३ महिनाकी हुँदा मनवरकी पत्नीको निधन भयो ।
सन् १९६४ मा पतिराम दिवंगत भएपछि मनवरका सन्तान नै श्रीकुमारीका सहारा भए । उनको हातमा दुई वटा पेन्सनपट्टा थिए । एउटा पिताको, अर्को पतिको । पिताका तर्फबाट पाउँदै आएको पेन्सन २००७ मार्चबाट रोकियो । अधिकारीहरूले प्रथम विश्वयुद्धको पेन्सन दिन नमिल्ने तर्क गरे । अगाडि लिएको करिब ५ लाख ५० पनि फिर्ता गर्न भने । 
मनवरका जेठा छोरा तेजबहादुरले भारतीय पेन्सन कार्यालयमा ४ दशक जागिर खाएका थिए । उनले आफ्नी ठूलीआमाको पेन्सन रोकिनुको कारण खोजी गरे । ‘भारत छाडेर जाने बेला भारत, ब्रिटेन र नेपालका अधिकारीबीच एउटा सम्झौता भएको रहेछ,’ ७७ वर्षीय तेजबहादुर भन्छन्, ‘प्रथम विश्वयुद्धमा मारिने र घाइते हुनेको निवृत्तिभरण भारतले गर्ने, अनि दोस्रो विश्वयुद्धमा भारतको भारतले, ब्रिटिस सेनाको ब्रिटिसले नै गर्ने सम्झौता रहेछ ।’ पेन्सनमा पनि दोस्रो विश्वयुद्धताका सेवानिवृत्त, मारिएका र घाइते भएकाको हकमा आजीवन पेन्सन दिने नियम परिवर्तन गरिएको थियो।
श्रीकुमारीको वारेसनामा लिएर तेजबहादुर अलाहावाद अदालत पुगे । ‘धेरै धाएपछि अदालतले आमाले आजीवन पेन्सन पाउने नियम संशोधन गर्ने अरू कुनै नियम नदेखिएको भनेर २०१० फरवरीमा अदालतले पाउने पक्षमा फैसला दियो,’ उनले भने, ‘तर, सिभिल कोर्टमा त्यो मुद्दा छिनोफानो नहुने रहेछ, त्यसले लखनउको डिफेन्स कोर्टमा मुद्दा सारिदियो ।’
धेरै धाएपछि डिफेन्स कोर्टले ११ अप्रिल २०१६ मा श्रीकुमारीको पेन्सन रोक्न नमिल्ने फैसला मात्रै दिएन उनको पेन्सन रोक्ने अधिकारीहरूको पारिश्रमिकबाट करिब १ लाख जरिवाना हुने पनि ठहर गर्‍यो । साथमा मुद्दाको फैसलामा न्यायाधीश डीपी सिंह र एयर मार्सल अनिल चोपडाले वयोवृद्धलाई दु:ख दिनु मानवताको अपमान भएको भन्दै कवि सीबी ल्याङ्स्टनको ‘ओल्ड एज’ कविता पनि समावेश गरे । अहिले पेन्सन नियमित छ । श्रीकुमारी आफ्ना देवरकी छोरी मधुसँग बस्छिन्।
‘आमाले मुद्दामामिलाको लामो चक्करमा नलागौं, छाडिदिऊँ भन्नुभएको हो, दाजु मान्नु भएन,’ मधु भन्छिन्, ‘अधिकारको कुरा छाड्न हुँदैन भन्नुभयो र लागिरहनुभयो । त्यसैले मुद्दा जित्न सकियो ।’ पोखरास्थित भारतीय पेन्सन कार्यालयबाट पेन्सन पाउनेहरू ६५ हजार जनाको हाराहारीमा छन्। तिनमा प्रथम विश्वयुद्धमा मारिएका पिताको पेन्सन पाउने श्रीकुमारी एक्ली हुन् ।
भारतीय सेनाको रिटायर्ड कर्नेल कमलसिंह गुरुङ भन्छन्, ‘पेन्सनका लागि हैरानी धेरै छन् । ऐनले जे बोलोस् पेन्सन दिने अधिकारीहरू बेग्लै नियम बनाउँछन् ।’ श्रीकुमारीको रोक्का भएको पेन्सन पुन: सुचारु गराउन ऐन र प्रक्रिया बुझेका तेजबहादुरकै कारण मात्रै सम्भव भएको उनले बताए । ‘रिटायर्ड जीवनमा कोर्ट कचहरी गर्नुपरे पल्टनेले प्रक्रिया नै छाडिदिन्छन्,’ उनले भने, ‘तर, तेजबहादुर दाइको निरन्तरताले यो सम्भव भएको जस्तो लाग्छ ।’ श्रीकुमारीसँग न पिताको फोटो छ, न कुनै सम्झना तर पेन्सनले यी वृद्धालाई पिता सम्झाइरहन्छ।

(कान्तिपुर दैनिकमा २४ भदौ २०७३ मा ९ पृष्ठमा प्रकाशित)

समाचार सुत्र

तेजबहादुर दाइ एक दिन मेरो अफिस आउनुभएको थियो । त्यो दिन अरू पनि कामको चाप थियो । मुद्दाका सबै कागजात बोकेर आएका बृद्धसँग धेरैबेर गफिन पाइएन । त्यसैले 'फुर्सद मिलाएर म आफैं भेट्न आउँछु' भनेर पठाएँ । अर्को दिन बिहान म उहाँको घर पुगेँ ।

पोखरामा रंगशालातिरबाट अमरसिंह चोक नपुग्दै उत्तरतर्फ लाग्ने मोड रक्षामार्गस्थित घर पुगियो । टीबी गुरुङ भनिने यी बृद्ध त्यहाँको टोल संगठनका अध्यक्ष पनि हुनुहुने रहेछ । समाचार आओस् भन्ने चाहनाको कारण रहेछ -'पेन्सन रोकिँदा रोकिनुको कारण खोजेर मुद्दा लड्न हिचकिचाउन नहुने संदेश दिनु ।' करीब २ घण्टा गफियो । कागजात हेरियो ।

लखनउको डिफेन्स कोर्टले दिएको फैसलाको कपीमा एउटा अनौठो लाग्ने कुरा कवि सीबी ल्याङ्स्टनको 'ओल्ड एज' कविता पनि थियो । त्यो कवितामा बृद्धावस्था कति गाह्रो छ भन्ने लेखिएको छ । टीबी दाइकी बडिआमा श्रीकुमारीलाई रामबजारमा भेट्न गइयो । उहाँ निकै उमेर भएका कारण धेरै सुर नपाउने भएसक्नु भएछ । बोल्दा गुरुङ भाषा बोल्ने । केही सोध्न परे आफूले सोध्यो, टीबी दाइ र उहाँकी बहिनी मधुले अनुवाद गरेर भन्दिने । जे होस् कुराकानी भयो । गण्डकी मेडिकल कलेज र भारतीय दुतावासबीच गत वर्ष एउटा सम्झौता भएको थियो । भारतीय सेनाका पेन्सनरलाई स्वाथ्योपचार सेवा दिने बारे । त्यो बेला दुतावासका एकजना कर्नेलसँग भेट भएको थियो । उनले पश्चिमाञ्चलमा मात्रै पेन्सनर नेपालका अन्य भेगभन्दा धेरै भएको बताएका थिए ।

बीचमा एक दिन रिटायर्ड कर्नेल पोखराको माटेपानी बस्ने कमलसिंह गुरूङसँग भेट भएको थियो । भेटमा उहाँले पेन्सनका नियमहरू सरकारले एकथरि बनाएपनि सम्बद्ध अधिकारीले नियममाथि नयाँ नियम बनाएर दिने झन्झटका बारेमा बताउनु भएको थियो । त्यसैले श्रीकुमारीका कुरा २ कारणले रोचक थिए - १. प्रथम विश्वयुद्धसँग सम्बद्ध । २. रोकिएको पेन्सन सुचारु गराउने अदालती आदेश र कविता ।

यो समाचारका प्रमुख सुत्र टीबी दाइको कहानी आफैंमा पृथक थियो । आफ्ना सबै फौजमा भर्ती गएपनि उनी भर्ती गएनन् । पछि बरू भारतीय पेन्सन क्याम्पमै जागिरे भए । ४० वर्ष सह-कोषाधिकारी भएर जागिर खाएपनि उनले पेन्सन पाएनन् । पेन्सन पाउनु पर्छ भनेर आफूजस्ता ४०/४२ जना कर्मचारीका तर्फबाट भारतीय अदालतमा मुद्दा हाले । निकै वर्ष धाए । हारे ।  २ भाइ छोरा सानैछँदा श्रीमतीले छाडेर गइन । दोस्रो बिहे गरेनन्, छोरा हुर्काएर बसे । टोलमा विकासका काममा अघि अघि रहे । जे भए पनि सीमित आकारमा कुरा श्रीकुमारीकै लेख्नुपर्ने थियो । लेखियो ।

यहाँनेर नौलो के थियो भने प्रथम विश्वयुद्धमा मारिनेको पेन्सन परिवारका सदस्यले आजीवन पाउने । दोस्रो विश्वयुद्ध र त्यसपछिका पेन्सनरका परिवारमा श्रीमती वा छोराछोरीले बालिग हुञ्जेलमात्रै पाउने नियम । टीबी दाइका करीव एक डोका कगजपत्रमा केही हेरियो, केही हेरिएन । कुरा जति बुझियो, त्यति नै समाचारमा लेखियो ।

मलाइ अंग्रेजी भाषाका कविहरूबारे त्यति जानकारी छैन । सीबी ल्याङ्स्टनका कविता बारे थाहा पाउन मैले केही जानकारलाई फोन गरेँ, जसजसलाई अंग्रेजी भाषाका कविताबारे थाहा होला भन्ने लाग्यो । केहीले खोजेर बताउने जवाफ दिए, केहीले ल्याङ्स्टन ह्युज हुनुपर्ने जवाफ दिए । तर, मलाइ कविता बारे धेर लेख्नु थिएन । तैपनि गुगल सर्च गरियो । त्यसले कवयित्री ल्याङ्स्टन बारे देखायो, उनका कविताको संग्रह पनि देखायो । 

Armed forces tribunal regional bench, Lakhnow को फैसला कपीमा बृद्धाको पेन्सन रोकेर आमाको अपमान गरिएकाले रोक्नेबाट एक लाख क्षतिपूर्ति अदालतमा जम्मा गर्नुपर्ने उल्लेख थियो । आमालाई कति गाह्रो छ, बृद्धावस्था कति असजिलो हुन्छ भन्ने जनाउन फैसलामा कविता पनि समावेश थियो । श्रीकुमारीको अवस्थाका हिसाबले पेन्सन आउनु/नआउनुले खासै महत्व राख्ने अवस्था थिएन । तर, अधिकार लिन लड्न पर्छ भन्नेमा टीबी दाइको अडान उचित नै लाग्यो ।
कुरा धेरै खालका थिए । श्रीकुमारी, उनका पिता, प्रथम विश्वयुद्ध, तेजबहादुरले नछाडेको अधिकार लिने मुद्दा, पेन्सनका प्रक्रिया । लेख्नका लागि प्रथम विश्वयुद्ध बारे पनि खोजेर पढियो । १९१४ देखि १९१९ सम्म भएको प्रथम विश्वयुद्धको २० वर्षपछि नै दोस्रो विश्वयुद्ध भएको रहेछ । एउटा लेखमा भेटियो, पहिलो विश्वयुद्ध सुरु गर्न जिम्मेवार जर्मन रहेको त्यहाँका इतिहासकार फ्रित्ज फिसरले लेखेका थिए । यसका लागि उनले निकै आलोचना खेप्नु पर्‍यो । इतिहासका केलाउनुपर्ने कुरा धेरै रहेछन् । तर, समाचारमा सबै लेख्न भएन । सीमित शब्दमा श्रीकुमारीकै मुद्दामा केन्द्रीत हुनु थियो । भइयो ।   

कथा भए 'चुरौटे' का कुरा

‘गाउँमा नब्बे काटेको मियाँ बूढो खोज्नुभो भने सबैले मलाई देखाउँछन्,’ ताप्लेको बजारचोकमै घाम ताप्दै गरेका मन्सुर अलीले भने, ‘९६ पुगें, म जतिकै उमेरको अर्को मियाँ बूढो भेटेको छैन ।’ 

वृद्धभत्ता आउँदा लिन जान्छन्, योबाहेक नब्बे नाघेपछि उनी परिश्रम पर्ने काम गर्दैनन्। ‘तन्नेरी बेलामा डोकामा चुरा बोकेर पहाडका गाउँ–गाउँ डुलियो,’ उनले भने, ‘मजस्ता धेरै पुराना चुरौटेका सन्तान अहिले यो पेसै गर्दैनन् ।’ तन्नेरी उमेरमा चुरा बेच्दै हिँडेका स्मृति अब उनका लागि सम्झँदाको रमाइलो सपनाजस्तो भएको छ ।

  ‘अब समय फेरियो’, उनले सुनाए, ‘अचेलका पुस्ता मिहिनेत धेरै पर्ने काम गर्दैनन्, सजिलो पेसा खोज्छन् ।’ पुरानो पेसाको साटो नगन्य परिवारले शृंगार सामग्रीको पसल चलाइरहेछन् । धेरै परिवारका नयाँ पुस्ता वैकल्पिक पेसामा गएको उनले बताए । मन्सुरका छोराबुहारी दिवंगत भए। तीन भाइ नाति छन् । नाति पुस्ताका कोही पनि चुरा बेच्ने काम गर्दैनन् ।

ताप्ले–४ का अब्दुल रहिम मियाँका छोराबुहारी धादिङको सिम्लेमा शृंगार सामग्रीको पसल चलाउँछन् । ‘बाउपुर्खाले गरेको पेसा सबै जातिका नयाँ पुस्तामा फेरिँदै आएको छ,’ उनले भने, ‘अब त चुरौटेका कुरा हाम्रा नाति पुस्ताका लागि रमाइलो कहानीजस्तो भएको छ।’ पहाड खन्दै बनाइएका सडकसँगै सवारीसाधन पुग्दै जाँदा नयाँ पुस्ताले पढ्ने, वैदेशिक रोजगारीमा जाने र स्थानीयस्तरमै काम गरे पनि पसल चलाउने वा अन्य रोजगारीका पेसा गर्न थालेको उनले बताए। ७२ वर्षीया जमुनी खातुन भन्छिन्, ‘चुरौटेका कुरा अब कथा भए। नयाँले चुरा बेचे पनि पसल खोल्छन्, डुल्दैनन्।’

८२ वर्षीय नूर महमद मियाँका चार छोरी विवाहपछि ज्वाइँका घर गए। एउटा छोरा अल्पायुमै बित्यो। श्रीमतीको पनि निधनपछि उनी १२ वर्षदेखि एक्लै छन्। ‘हाम्रो तन्नेरी बेलाको एउटा पेसा चुरा बेच्ने त हो, तर खास पेसा कृषि हो भन्छु,’ उनले भने, ‘म अझै बारी खनिखोस्री गर्छु। अनि त अहिलेसम्म ज्यान केही भएको छैन। चुरा बेचेका जमानाका कुरा अब भुरालाई सुनाउने कथा भइसके ।’

ताप्लेकै ७१ वर्षीय जुम्मदिन मियाँका दुई छोरामध्ये कसैले पनि चुरा बेच्ने काम गरेनन्। ‘डोको बोकेर आफूले त चुरा बेचेकै हो, पहिले बाटोघाटो अप्ठ्यारा थिए, घामपानी खप्दै भारी बोकेर हिँड्ने पेसामा जति आर्जन हुन्थ्यो, त्यति नै मिहिनेत पनि पथ्र्यो,’ उनले भने, ‘अहिलेका पुस्ता त्यस्तो काम गर्न चाहँदैनन् ।’ जेठो छोरा १४ वर्ष कतारमा काम गरेर घर फिरेको सुनाउदै उनले थपे, ‘उसले अहिले चितवनको हुग्दीखोलातिर पसल चलाएको छ, कान्छो छोरा पनि कतार गएर काम गर्न थालेको सात/आठ वर्ष भयो ।’ वृद्धावस्थामा आफूहरू एक्लाएक्लै परेको उनले बताए। 

मुस्लिम इत्तेहाद संगठन गोरखाका अध्यक्ष समसुद्दिन मियाँका अनुसार समयसँगै पेसा फेरिँदै आएपछि जिल्लामा अब चुरा र शृंगारका सामान बेच्नेमा गैरमुस्लिम बढी भेटिन थालेका छन्। ‘जसरी नेपाली समाज फेरिएको छ, काम गर्न विदेश जाने लहर चलेको छ,’ उनले भने, ‘पहाडिया मुस्लिम समाज त्यो लहरभन्दा कुनै पनि रूपमा भिन्न छैन ।’ धर्म मान्ने तरिका फरक भए पनि रहनसहन र जीवनशैली अन्य जातजातिकै जस्तो रहेको उनले बताए । इतिहासअनुसार १७ औं शताब्दीको अन्त्यतिरबाट नेपाल पसेर स्थायी रूपमा बसोबास गरिआएका पहाडिया मुस्लिमको पेसा चुरौटेमात्रै नभएको उनले बताए । ‘धेरैले हाम्रो इतिहास नबुझेर चुरा बेच्नेमात्रै ठान्छन् तर, हाम्रा बाउपुर्खा हतियार, गोलाबारुद बनाउन सिपालु भएका कारण राजारजौटाले बोलाएर ल्याएका थिए,’ उनले भने, ‘पहाडिया मुस्लिमको पुरानो बसाइँ खोज्दै गए बाइसेचौबिसे राजाका पालामा हतियार बनाउन आएर बसेको भेटिन्छ । पछिल्लो पेसा कृषि र व्यापार हो।’

शाहवंशीय राजाका पालादेखि गोरखकाली मन्दिरमा मुस्लिमले शृंगारका सामग्री चढाउने चलन रहेको जनाउँदै धेरै पहाडिया मुस्लिम परिवारले चुराको व्यापार गरिआएको इतिहास अझै भेटिने उनले बताए । उनका अनुसार गोरखामा पहाडिया मुस्लिमको जनसंख्या चार हजार हाराहारी छ । आरुचनौटे, असराङ, ताप्ले र फिनाममा घना बस्ती छ । जिल्लामा रहेका १४ मदरसामध्ये चारवटामा छात्रावास सुविधा पनि छ। मुस्लिम समुदायका बालबालिका मदरसामा धार्मिक शिक्षा लिनेसँगै सामुदायिक विद्यालय पनि पढ्छन्।

ताप्लेस्थित महालक्ष्मी माविका प्रधानाध्यापक रहमतुल्ला मियाँका अनुसार नेपाली समाजभित्र पहाडिया मुस्लिम कुनै फरक समुदायजस्तो छैन। ‘जसरी समाज मिलेर बसेको छ, त्यसैगरी हामी सबै एकअर्काका लागि ढुंगाको भर माटो, माटोको भर ढुंगाजस्तो छौं,’ उनले भने, ‘भूकम्प आउँदा हामी सबैले मिलेर एकअर्कालाई सघायौं। स्कुलका लागि अस्थायी टहरो पनि बनायौं।’ धेरै अघि बाहिरी मुलुकबाट कच्चा पदार्थ ल्याएर भट्टीमा गाल्दै चुरा बनाउने चलनबारे आफूले सुने पनि देख्न नपाएको उनले बताए। 

‘म ती पुराना प्रविधि खोजी गरी यहाँको संग्रहालयमा राख्न चाहन्छु,’ उनले भने, ‘समयसँगै समाजमा सबै समुदायका पुस्ता–पुस्ता पेसा फरक पर्दै जानु स्वाभाविक छ। तर, कुनै खास ऐतिहासिक पेसाबारे नयाँ पुस्ताले जानकारी पाउने कुरा हामीले जतन गरिदिनुपर्छ।’ 

(गोरखाको ताप्ले पुगेर फिरेपछि लेखिएको । कान्तिपुर दैनिकमा १९ भदौ २०७३ मा प्रकाशित)