पत्रकारको नाटक : मुर्दों का सहर

नाटक हेरेको दिन अफिस फिर्दा साँझ ८ बज्यो । केही लेख्न र तस्बिर पठाउन मन लागेन । कारण, उनको नाटक नौलो थियो - कुनै एब्स्ट्रयाक्ट आर्ट जस्तो । मलाई हिन्दी बुझन, लेख्न र संवाद गर्न समस्या छैन । तर, कोलकाताका पत्रकार प्रणव मुखर्जीको नाटक 'मुर्दों का सहर' धेरै बिम्बहरूको प्रयोग गरिएका थिए । उनले ल्यापटपमा भिज्युअल देखाएर केही सांकेतिक वस्तुका आधारमा स्वतन्त्रता कति प्यारो हुन्छ भन्ने देखाए । उनका गहिरा सबै कुरा मेरो जस्तो ४० जीबी डिस्क स्पेश र ६४ एम्बी र्‍यामको दिमागले सहज मानेको थिएन । 

अफिस आएर उनको नाम गुगलमा टाइप गर्दा भारतका विदेशमन्त्री तथा बंगालका पुराना नेता प्रणव मुखर्जीमात्रै देखायो । एउटा लिंकमा उनको नाटकको नामबाट एउटा साइट भेटियो । तर, त्यसमा विस्तृत जानकारी थिएन । अर्को एउटा साइट कुनै अखबारको थियो, त्यसले सम्पादकीयमा उक्त नाटकले बोलेका कुरालाई उदाहरण बनाएर समाजलाई गम्भिर बनाउने मुद्दा उठाएको उल्लेख गरेको थियो । जे होस, प्रणव र उनको नाटकबारे खोज्न नजानेर नै होला, मैले विस्तृत जानकारी लिने साइट फेला पार्न सकिन । राती विराटनगर गुरूकुलका दाजु विवश पोखरेललाई फोन गरे भने 'म प्रणवलाई भेट्न चाहन्छु । कृपया भन्दिनोस् ।' उहाँले ' भोली दिउँसो २ बजे काठमाडौं फिर्ने भएकाले विहान आए भेट्न सकिने ' बताउनुभयो ।

नाटक सुरू गर्नुअघि विषय प्रवेशमा सहजीकरण गरेका गुरूकुलका रंगकर्मी अनिल पोखरेलले भनेका थिए - विराटनगरमा पत्रकारमाथि भएको कुटपिटको घटना थाहा पाएपछि प्रणवजी यहाँ आफ्नो नाटक लिएर आउनु भएको हो । उहाँ आफ्नै खर्चमा आउनुभएको छ । काठमाण्डुको मार्टिन चौतारीमा एउटा शो गरेपछि  सीधै विराटनगर आउनुभएको हो ।' नाटकमा पत्रकारिता थिएन । बरू पत्रकारिताका लागि नभइ नहुने मुद्दा बोलेको थियो । विहान भेट्न पुग्दा एकल नाटकका सर्जक र कलाकार मुखर्जी भेडेटार जाने तयारीमा थिए । 

कुराका लागि थोरै समय मिल्यो । हतारमा कुरा गरियो । उनले बताए । धेरैपटक काठमाडौं आएका छन् । गुरूकुलका सबैजसो नाटक महोत्सवमा आएका हुन् । द्वन्द्वका बेला पनि आएका थिए । नेपालबारे उनी धेरै अप्डेट थिए । उनले कर्णाली, मुगु र मधेस मुद्दाका कुरा गरे । जहाँ पुगिन्छ, त्यहाँका भिज्युअल खोजेर हाल्ने नाटकलाई त्यही परिवेशमा अर्थ्याउने उनको प्रयास रहेछ । स्वतन्त्रता खोसिनु हुँदैन । प्राप्तिको लडाइ सरल हुँदैन । यस्ता सन्देशमुलक तीन सिरिजमध्ये मुर्दों का सहर तेस्रो तथा अन्तिम कडी भएको उनले बताए । पत्रकारहरू स्वतन्त्रता भएन भने काम गर्न सक्दैनन् । स्वतन्त्रता अपरिहार्य छ पत्रकारिताका लागि ।

हतारको कुरा गराइमा उनका धेरै भनाइ बुझन सहज थिएन । तैपनि नाटककका बारे लेख्दै रहने प्रयासमा उनको नाटकबारे पनि लेखियो । कान्तिपुर कोसेलीको ०६८ असार २५ को पूर्वाञ्चल पृष्ठमा लेखोट प्रकाशित भएको छ । त्यो यस्तो छ -    

ल्यापटपमा प्ले गरिएको भिडियो फुटेज डीभीडी प्रोजेक्टरहुँदै भीत्ताको सेतो पर्दामा पुग्छ । दृश्य चलचित्र घरमा जस्तो चखिलो छैन । यद्यपि विषय भने ध्यान खिच्ने मर्मबाट सुरू हुन्छ । भारत, मणिपुरको एउटा गाउँमा सेनाको अपरेसन सुरू भएको छ । झाडीबुट्यानहुँदै वर्दी र हतियारधारी टुकडी पसेको छ । भेटिने ५/६ तन्नेरीलाई भेला पार्छ । लठ्ठीले कुट्दै सडकमा ल्याउँछ । 

पिटाइ खाएकाहरू मणिपुरे भाषामा मुक्तिको अनुनय विनय गर्छन् । चिच्याउँछन् । तर, वर्दीधारी लठ्ठी दिदै ती युवालाई आपसमा कुट्न लगाउँछन् । एउटाले अकोलाई कुट्छ, कुट्ने थाकेपछि कुटाइ खानेले उसलाई फेरि कुट्ने पालो । उनीहरूलाई सडकमा कुखुरा बनाइन्छ । 

करीव १० मिनेटको दृश्य अन्तिमतिर पुग्दा मधुरो प्रकाश केही तेजिलो पारिन्छ । झुस्स दाह्री पालेका, सादा चश्माधारी, करीव ५ फीट कदका प्रणव मुखर्जी मञ्चमा देखा पर्छन् । उनका कुरा मनस्थिति नियन्त्रणबाहिर भएका मान्छेका जस्ता  छन् । भन्छन् 'कल्पना गरौ, कसैलाई भेट्नु छ , नाम, ठेगाना र ठाउँ थाहा छैन । यिनले अर्थ पनि राख्दैनन् । बस भेट्नु छ ।'

उनले भेट्ने कल्पनाले किनबेचको कुरा उठाउँछ । बेच्न तयार हुनु/नहुनु सर्वसाधारणको अधिकार हो । तर, किनबेच त हुनै छ । खरिदकर्ताले प्रोटेष्ट अर्थात् प्रतिवाद किन्न माग्छ । बेच्ने किकर्तव्यमुढ भएरै पनि बेच्न तयार हुन्छ । खरिदकर्ता अब साइलेन्स अर्थात् मौनता किन्न चाहन्छ । पर्दामा दृश्य पनि चल्दैछ, पूर्वी टिमोरको आन्दोलनताकाका दृश्य । सन् १९९९ मा जब इन्डोनेशियाबाट पूर्वी टिमोरलाइ अलग बनाउन स्वाधिनताको आन्दोलन चलिरहेको थियो । त्यसबेला त्यहा सेनाले दमन गरेका थिए । स्वतन्त्रताको आन्दोलनमा लागेकाहरू फौजी पोशाक र हतियारमा छन् । फौजी पोशाकमा महिला पनि छन् । नारा पनि लागिरहेको छ - इण्डोनेशियालाई टिमोर छाड्ने आह्वानको । 

प्रतिवाद र मौनता बेचेपछि मान्छेसँग के जोगियो ? गर्दागर्दै उ कविता र सपना खरिद गर्न चाहन्छ । किनबेचका एकल संवाद चल्दाचल्दै पर्दामा सल्बलाएको दृश्य अब हेरिसक्नु छैन । किन बेच्ने ? प्रतिवाद, मौनता, कविता र सपनापछि मान्छेसँग बाकी के नै हुन्छ ? अन्यायको प्रतिवाद गर्न नपाइने, विरोध लेखन पनि गर्न नमिल्ने, अनि सपना पनि देख्न नपाइने भएपछि मान्छे हुनुका नाउँमा केही बाकी छैन । 

कबुलियत हेरेर एकजना दुब्ला-पातला मान्छे केहीबेर सोच्छन् । अनि पाना पल्टाउदै धमाधम हस्ताक्षर गर्छन् । बाहिर निस्केर शरिरमा पेट्रोल खन्याउछन् । हेर्दाहेर्दै सल्कन्छन् । मुखर्जी चिच्च्याइरहेका छन् - यस्तो किन गर्‍यौ ? किन बेच्यौ ? स्वतन्त्रताको मुल्य लगाउन सकिदैन । उठ्ने आवाजका लागि संघर्ष सरल छैन । 

द्वन्द्वले बनाएका शरणार्थीका पीडा समेटिएका जर्ज हृयारिसनको गीतको बंगाली अनुवाद महिला स्वरमा नेपथ्यमा मधुर स्वरमा घन्कन्छ । सन् १९७१ मा भएको बंगाल युद्धका बेला धेरै शरणार्थी कोलकाता आएका थिए । भारतबाट पूर्वी पाकिस्तानका रूपमा रहेको बांगलादेश त्यस युद्धपछि बेग्लै राष्ट्र बनेको थियो । त्यसताकाको आन्दोलनले धेरैले पुरानो थातथलो छाडेका थिए । नाटकका सर्जक तथा कलाकार मुखर्जी भन्छन् 'त्यसैबेला यो गीत अंग्रेजीबाट बंगालीमा मौसम भौमिकले अनुवाद गरेका थिए ।' नेपथ्यको गीतसँगै उनले यस्ता किनबेचले मान्छे स्वतन्त्र हुन नसकेको सन्देश दिए । 

विराटनगरको सुशीला कोइराला नाटकघरमा गत साता बिम्ब र प्रतीकको उपयोग गर्दै स्वतन्त्रताका हकमा सन्देश दिने हिन्दी नाटक ' मुर्दों का सहर' को ८१ औं शो गरेका उनी पेशाले पत्रकार हुन् । एशियन एज दैनिकका लागि केही वर्ष काम गरेका उनी हाल किन्डल नामक युवा सरोकारको मासिक म्यागजिकमा काम गर्छन् । 'म घुमन्ते सम्पादक हो, गृहप्रशासन, मानवअधिकार मेरो रूची, उनले भने 'एउटा सहरमा २० दिनभन्दा बढि बस्दिन ।' मुर्दो का सहर नाटक सार्कका सातै देश लिएर पुगेका उनलाई जहाँ द्वन्द्व र असन्तुष्टी छ, त्यसले खिच्छ । भन्छन् 'यसपटक मैले नेपाल आउँदा यहाँका दृश्य उपयोग गरिनँ, कारण यहाँ शान्तिप्रक्रिया सुरू भएको छ ।' भारतको कोलकाता बस्ने मुखर्जी धेरैपटक नेपाल आएको यहाँका जल्दाबल्दा मुद्दाबारे उनले राखेका जानकारीबाट थाहा भयो । भने 'मलाइ काठमाडौं-पोखराको सौन्दर्यले प्रभावित पार्दैन, बरू मधेस-तराइ मुद्दा, मुगु, कर्णाली र बाजुराका समस्याले प्रभावित पार्छ ।' 

स्वतन्त्रताको आन्दोलनका लागि कुण्ठा पाल्नेहरूलाई जगाउने नाटक तयार पार्ने क्रममा तीन सिरिजमा बनाइएका नाटकमध्येको 'मुर्दों का सहर' तेस्रो भएको उनले सुनाए । तीनजना साथीहरू मिलेर काम गरेपनि यात्रामा उनी एक्लै छन् अहिले । एउटा ल्यापटपको भरमा उनले नाटक लिइ हिडेका छन् । भन्छन् 'विधा फरक रहेछ म जे कुरा पत्रकारिताबाट व्यक्त गर्न सक्तिन, त्यो नाटकमा भन्न सक्छु ।'